شناخت شب یلدا از منظر اسلام

گروه دین و اندیشه - حجه الاسلام والمسلمين عليرضا توحيدلو در یادداشتی نوشت:‌شب یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است. این شب به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) اطلاق می‌شود. ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام شب یلدا را جشن می‌گیرند.

به گزارش بولتن نیوز، شرق شناسان و مورخان متفق القولند که ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز و آذر ماه را که درازترین و تاریک ترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار می‌مانند، در کنار یکدیگر خود را سرگرم می کنند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیه آنان را تضعیف نکند.
واژه یلدا، از دوران ساسانیان که متمایل به،
به کارگیری خط (الفبای از راست به چپ) {*} سُریانی شده بودند به کار رفته است. یلدا همان میلاد به معنای زایش، زاد روز یا تولد است که از آن زبان سامی وارد پارسی شده است. باید دانست که هنوز در بسیاری از نقاط ایران مخصوصاً در جنوب و جنوب خاوری برای نامیدن بلندترین شب سال، به جای شب یلدا از واژه مرکب شب چله استفاده می شود.

درباره دیدگاه اسلام در مورد سنت پیشینیان باید عرض کنیم: اسلام در مقابل سنتها و آیین های اقوام و مللی که به اسلام گرویده شده و مسلمان می‌شوند واکنشهای مختلفی را دارد:

۱- یا آن سنت و آیین مخالف آموزه های شریعت اسلام بوده ، که اسلام با آن گونه سنت ها مقابله کرده و رد می کند(مانند زنده به گور کردن دختران اعراب و ...)

۲- یا آن سنت و آیین موافق و مطابق با آموزه های دین اسلام است، که اسلام آنها را قبول کرده و تأیید می کند. مانند سنت پاکیزه گی و رفع کدورت و صله رحم در عید نوروز ایرانیان

۳- یا آن سنت؛ سنخیت و یا عدم سنخیتی با آمورزهای دین اسلام ندارد و انجام آن مخالفتی با احکام الهی نمی‌کند و دین اسلام هم آنها را رد نمی کند.
مانند خیلی از رسوم وآیین های محلی اقالیم مختلف جهان اسلام نظیر؛ «صحبت کردن، مراسم ازدواج، و...

چند نکته:
در مواردی اسلام برخی از رسوم را طبق مبنای فوق اصلاح کرده و قسمت‌هائی را رد و قسمتهایی را تأیی می کند.
حال با توجه به این مقدمه ای که ذکر شد متوجه می‌شویم که سنت باستانی شب یلدا تا جائیکه مستلزم احیای آموزه هایی چون؛ صله رحم، احترام به بزرگان، همدلی و صمیمیت در خانواده، و...شود خوب و پسندیده می باشد.
اگر در اجرای این سنت‌ها دچار افراط کاری شویم نظیر: اسراف در مخارج، چشم هم چشمی و آوردن فشار مالی نامناسب به خانواده و ... قطعاً مخالف احکام دین اسلام بوده و مردود است(۱)

آداب اسلامی ویژه شب یلدا

از جمله رسوم بسیار زیبا و پسندیده ایرانی در این شب که در اسلام نیز بسیار به آن سفارش شده،

۱- زمستان، بهار مؤمنان
امام صادق علیه السلام فرمودند؛
الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی قِیَامِهِ وَ یَقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی صِیَامِهِ
زمستان، بهار مومن است؛ از شب های طولانی اش برای شب زنده داری، و از روزهای کوتاهش برای روزه داری بهره می گیرد(۲)

همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «الصوم فی الشتاء الغنیمه البارده»، که روزه زمستان، غنیمتی فرح بخش است.

۲- دیدار با خویشاوندان
خداوند در آیات بی‌شماری به بندگان خود دستور می‌دهد خویشاوندان و نزدیکان خود را فراموش نکرده و همواره جویای احوال آنها باشند و آنها را از قطع رحم و رسیدگی نکردن به خویشان برحذر می‌دارد.
امام باقر علیه‌السلام در اهمیت این موضوع می‌فرماید: «صله رحم اعمال را پاک می‌کند، دارایی‌ها را فزونی می‌بخشد، بلا را برطرف می‌گرداند، کار حساب‌رسی در قیامت را آسان می‌کند و مرگ را به تأخیر می‌اندازد» صله رحم و دیدار با اقوام به قدری اهمیت دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم حتی یک سال پیاده‌روی برای آن را جایز می‌شمارد. شب‌های بلند زمستانی، فرصت بسیار خوبی است که می‌توان از آن بهره‌برداری صحیح کرده، به دیدار اقوام و نزدیکان شتافت و در اجرای این سنت پسندیده و نیک که ثواب بسیاری هم دارد، پیش‌قدم شد.

رابطه با خویشان و اقوام در تمامی ادیان آسمانی و نظریات اجتماعی تاکید شده و در اسلام این پدیده تحت عنوان «صله رحم» مطرح و ضرورت آن در روایات و آیات مورد تاکید قرار گرفته است.
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «سفارش می‌کنم حاضر و غائب امتم و آنانی که در اصلاب پدران و در رحم مادرانشان هستند تا روز قیامت که، صله رحم کنند اگر چه به فاصله یک سال راه باشد، زیرا صله رحم جزء دین است.»(۳)

۳- بیان قصه‌های قرآنی
خداوند در قرآن کریم بندگان خود را به قصه‌های قرآن توجه داده و هر یک از این سرگذشت‌ها را دارای حکمتی می‌داند که برای انسان‌ها هزاران پند و اندرز در خود نهفته دارد.
مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نیز می‌فرماید: «بهترین داستان، رساترین اندرز و سودمندترین پند، کتاب خدای عزوجل است.» داستان‌ها و افسانه‌های زمینی، پس از چندبار تکرار، کم‌کم تازگی و جذابیت خود را از دست می‌دهد؛ ولی قرآن تنها کلامی است که هر اندازه هم تکرار شود، "کهنه‌شدنی" نیست.
در شب یلدا و شب‌های زمستانی که دور هم جمع می‌شویم و پای صحبت بزرگ‌ترها می‌نشینیم، نیکو و شایسته است به جای داستان‌ها و قصه‌هایی که گاه با خرافات همراه است، به قصه‌های قرآنی توجه کنیم که هیچ‌گاه کهنه نمی‌شود و خرافات در آن راه ندارد.
موارد زیر را می توان از هدف های قرآن در بیان داستان ها بر شمرد:
۱- تفکر ۲- عبرت گرفتن ۳- جلوگیری از انحراف قصه ها ۴- بر طرف کردن اختلافات ۵- آگاه کردن مردم از سنت های الهی در مقابل کارهای نیک و بد
(۴)

۴- دقت در آفرینش شب و روز
شب، مایه آرامش و سکون است. با پایان روز و پس از به اتمام رسیدن ساعات تلاش و کوشش در راه کسب روزی، آدمیان در سکوت شب، آرامش خود را می‌یابند و استراحت می‌کنند. شب‌های طولانی زمستان، فرصت خوبی است تا با دقت در نظام آفرینش وگردش شب و روز، به بزرگی خدای تعالی و کوچکی خود در این نظام هستی اعتراف کنیم. زیبایی‌های شب و درخشش ستارگان در پرده‌های سیاه شب‌های فرو‌رفته در ظلمت و گسترش نور ماه در آسمان‌ها، همه نشان از قدرت بی‌پایان خداوند دارد. در این شب‌ها می‌توانیم به ستایش خدا بپردازیم.
چنان‌که امام علی علیه‌السلام می‌فرمود: «خدای پاک! چه عظیم و پرشکوه است آن‌چه از آفرینش تو می‌بینیم، و چه خرد است هر بزرگی در برابر قدرت تو، و چه حقیر است آن‌چه ما می‌بینیم در برابر قدرت ناپیدای تو از دیدگان ما».

وَ هُوَ الَّذِىْ خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ (۵)
یُقَلِّبُ اللهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ اِنَّ فى ذلِکَ لَعِبْرَةً لاِؤُلِى اْلأَبْصارِ (۶)

۵- شب یلدا و دیوان حافظ
از گذشته‌های دور در خانواده‌های ایرانی در کنار قرآن کریم، دیوان حافظ نیز مورد توجه و عنایت خاصی بوده است. ایرانیان همان‌گونه که با قرآن استخاره کرده، برای شروع کارهای خود از این کتاب آسمانی طلب خیر می‌کنند، به دیوان حافظ نیز تفأل می‌زنند و از خواجه شیراز دعای خیر می‌خواهند. یکی از رسم‌های جالب و زیبای ایرانی‌ها در شب یلدا، تفأل زدن به دیوان حافظ و خواندن اشعار عرفانی اوست که برگرفته از آیات قرآن است. شایسته است در این شب طولانی، با تفأل زدن به حافظ و خواندن اشعار عرفانی او، از خرافات و تفأل زدن به شیوه‌های خرافی دیگر پرهیز کنیم.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم می‌فرماید: «از ما نیست کسی که فال بد زند یا برایش فال بد زده شود». قرائت اشعار پسندیده و نیکو، به ویژه اشعاری که در مدح اهل بیت علیهم‌السلام سروده شده، از جمله کارهای خوب و نیکویی است که می‌توان در این شب انجام داد.
شعر حافظ در مورد شب یلدا

بر سر آنم که گر ز دست برآید
دست به کاری زنم که غصه سر آید
خلوت دل نیست جای صحبت اضداد
دیو چو بیرون رود فرشته درآید
صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو که برآید
بر در ارباب بی‌مروت دنیا
چند نشینی که خواجه کی به درآید
ترک گدایی مکن که گنج بیابی
از نظر ره روی که در گذر آید
صالح و طالح متاع خویش نمودند
تا که قبول افتد و که در نظر آید
بلبل عاشق تو عمر خواه که آخر
باغ شود سبز و شاخ گل به بر آید
غفلت حافظ در این سراچه عجب نیست
هر که به میخانه رفت بی‌خبر آید

۶- به یکدیگر هدیه بدهید
ایران کشوری گسترده با اقوام مختلف است که هر یک از آنها در پرتو رسم‌های ویژه منطقه خود، شب یلدا را به گونه‌ای خاص برگزار می‌کنند. از جمله رسم‌های ایرانی که در شب یلدا در میان اقوام مختلف برگزار می‌شود، رسم پسندیده هدیه دادن و هدیه گرفتن است. این سنت نیکو در اسلام بسیار مورد سفارش قرار گرفته است.
«پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله وسلم فرمودند:
تهادوا فإنّ الهدیّه تضعّف الحبّ و تذهب بغوائل الصّدر؛
به یکدیگر هدیه بدهید زیرا هدیه محبت را افزون می کند و دل گیرى ها را از میان می برد.
نهج الفصاحه»
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم همواره به این امر نیکو اهتمام می‌ورزیدند و هر هدیه‌ای که به آن حضرت داده می‌شد، با روی باز می‌پذیرفتند؛ زیرا آن را نوعی احترام به شخص هدیه‌ دهنده می‌دانستند. هدیه دادن به کوچک‌ترها در این شب، سبب می‌شود تا کودکان ونوجوانان به بزرگ‌ترها با دیده احترام نگریسته و محبت آنها را در دل خود نگاه دارند(۷)

{*}زبان سُریانی > که با نام‌های سریانی آرامی یا سریانی کلاسیک نیز شناخته می‌شود یکی از گویش‌های زبان آرامی است. نخستین نشانه‌های استفاده از این زبان در اوایل سدهٔ یکم میلادی در شهر ادسا دیده شده ‌است. سریانی در طول سدهٔ چهارم تا هشتم میلادی، یکی از زبان‌های مهم ادبی در خاورمیانه بوده‌است و آثار گوناگونی به این زبان وجود دارد. در واقع، ادبیات سریانی حدود ۹۰٪ از ادبیات آرامی را تشکیل می‌دهد. سریانی در گذشته در بخش‌های وسیعی از خاور نزدیک و آناتولی و همچنین در سرزمین بحرین تکلم می‌شده ‌است.
الفبای سُریانی خطی است که عمدتاً برای نگارش زبان سریانی از حدود سدهٔ یکم میلادی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این الفبا یکی از خطوط ابجد سامی محسوب می‌شود که از الفبای آرامی و الفبای تدمری گرفته شده‌است و مشابهت‌هایی با الفبای فنیقی، عبری، عربی و الفبای سنتی مغولی دارد.

منابع؛
١- الآثار الباقیة عن القرون الخالیة/
ابوریحان بیرونی/ص: ۳۶۳
٢- وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۴۱۴
٣- اصول کافی- ج ۲ –ص۱۵۸
۴- تفسیر نمونه، ج‌۹، ص ۳۰۴تا ۳۰۶
جامع السعادات، ج ۳، ص ۱۹۴
۵- سوره انبیاء، آیه ۳۳
۶- سوره نور، آیه ۴۴
٧- نهج الفصاحه