اهمیت و ارزش اربعین

گروه دین و اندیشه - حجه الاسلام والمسلمين عليرضا توحيدلو در یادداشتی نوشت:روز ۲۰ صفر ـ یعنی اربعین ـ روزی است که جابر بن عبدالله بن ‌حرام انصاری‌، صحابی رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم‌)، به همراه عطیه عوفی از مدینه به کربلا رسیدند تا به زیارت‌ قبر امام حسین(علیه‎السلام) بشتابند و ایشان نخستین کسانی هستند از مردم که قبر آن ‌حضرت را زیارت نمودند.

به گزارش بولتن نیوز، در این روز زیارت امام حسین(علیه‎السلام) مستحب است و این زیارت‌، همانا خواندن زیارت اربعین است که از امام عسکری(علیه‎السلام) روایت ‌شده است. شیخ طوسی سپس متن زیارت اربعین را با سند به نقل از حضرت صادق(علیه‎‌السلام) آورده است‌: "السَّلامُ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ حَبِیبِهِ السَّلامُ عَلَی خَلِیلِ اللَّهِ وَ نَجِیبِهِ السَّلامُ عَلَی صَفِیِّ اللَّهِ وَ ابْنِ صَفِیِّهِ"

این مطلبی است که شیخ طوسی‌، عالم فرهیخته و معتبر و معقول شیعه در قرن ‌پنجم در باره اربعین آورده است‌. طبعا بر اساس اعتباری که این روز میان ‌شیعیان داشته است‌، از همان آغاز که تاریخش معلوم نیست‌، شیعیان به حرمت‌ آن‌، زیارت اربعین می‌خوانده‌اند و اگر می‌توانسته‌اند مانند جابر بر مزار امام ‌حسین(علیه‎السلام) گرد آمده و آن امام را زیارت می‌کردند. این سنت تا به امروز در عراق با قوت برپاست‌ و شاهدیم که میلیون‎ها شیعه در این روز بر مزار امام حسین (علیه‎السلام) جمع می‎شوند.

باید دید در کهن‌ترین متون مذهبی ما، از «اربعین‌» چگونه یاد شده است‌. به عبارت ‌دیگر دلیل بزرگداشت اربعین چیست‌؟ چنان که در آغاز گذشت‌، مهمترین نکته درباره اربعین‌، روایت امام عسکری (علیه‎السلام) است‌. حضرت در روایتی که در منابع ‌مختلف از ایشان نقل شده فرموده‌اند: نشانه‌های مؤمن پنج چیز است‌: ۱ـ خواندن پنجاه و یک رکعت نماز (۱۷رکعت نماز واجب +۱۱ نماز شب+ ۲۳نوافل‌)
۲ـ زیارت اربعین
۳ـ انگشتری در دست راست
۴ ـ وجود آثار سجده ‌بر پیشانی
۵ ـ بلند خواندن بسم الله در نماز .(۱)

متن زیارت اربعین هم از سوی امام صادق(علیه‎السلام) انشاء شده و با داشتن آن مضامین عالی‌، شیعیان را از زیارت ‌آن حضرت در این روز برخوردار می‌کند.

اهمیت خواندن زیارت اربعین تا جایی است که از علائم شیعه دانسته شده است‌، درست آنگونه که بلند خواندن بسم الله در نماز و خواندن پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز در روایات بیشماری‌، از علائم شیعه بودن عنوان شده است‌.

عدد «اربعین‌» در متون دینی‌

یکی از تعبیرهای رایج عددی‌، تعبیر اربعین است که در بسیاری از موارد به کار رفته است‌. یک نمونه آن است که؛
۱-☜سن‌ّ رسول خدا(صلی الله علیه و آله‌ وسلم) در زمان مبعوث شدن‌،چهل بوده است‌.
۲-☜ گفته شده که عدد چهل در سن انسانها، نشانه بلوغ و رشد فکری است‌. گفتنی است که برخی از انبیاء در سنین کودکی به نبوّت رسیده‌اند.
۳-☜ از ابن عباس(گویا به نقل از پیامبر) نقل شده که اگر کسی چهل ساله شد و خیرش بر شرش غلبه نکرد، آماده رفتن به جهنم باشد.
۴-☜ در نقلی آمده است‌ که‌، مردمان طالب دنیایند تا چهل سالشان شود. پس از آن در پی آخرت خواهند رفت.‌

۵-☜ در قرآن آمده است «میقات‌» موسی با پروردگارش در طی چهل روز حاصل ‌شده است‌.
۶-☜ در نقل است که‌، حضرت آدم چهل شبانه روز بر روی کوه صفا در حال سجده بود.
۷-☜ درباره بنی اسرائیل هم آمده که‌ برای استجابت دعای خود چهل شبانه روز ناله و ضجّه می‌کردند.(۲)
۸-☜ در نقلی آمده است که اگر کسی چهل روز خالص برای خدا باشد، خداوند او را در دنیا زاهد کرده و راه و چاه زندگی را به او می‌آموزد و حکمت ‌را در قلب وزبانش جاری می‌کند. بدین مضمون روایات فراوانی وجود دارد. چله شینی صوفیان هم درست یا غلط‌، از همین بابت بوده است‌. علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار در این باره که برگرفتن چهل نشینی از حدیث مزبور نادرست است‌، به تفصیل سخن گفته است‌.

۹-☜ اعتبار حفظ چهل حدیث که در روایات ‌فراوان دیگر آمده‌، سبب تألیف صدها اثر با عنوان اربعین در انتخاب چهل ‌حدیث و شرح و بسط آنها شده است‌.در این نقل‎ها آمده است که اگر کسی از امت من‌، چهل حدیث حفظ کند که در امر دینش از آنها بهره برد، خداوند در روز قیامت او را فقیه و عالم محشور خواهد کرد.
۱۰-☜ در نقل دیگری آمده است که ‌امیرمؤمنان(علیه‎السلام) فرمودند: اگر چهل مرد با من بیعت می‌کردند، در برابر دشمنانم می‌ایستادم‌.

۱۱-☜ مرحوم کفعمی نوشته است‌: زمین از یک‌ قطب‌، چهار نفر از اوتاد و چهل نفر از ابدال و هفتاد نفر نجیب‌، هیچگاه خالی ‌نمی‌شود.

۱۲-☜ درباره نطفه هم تصور بر این بوده که بعد از چهل‌ روز عَلَقه می‌شود. همین عدد در تحولات بعدی علقه به مُضْغه تا تولد در نقل‎های کهن به کار رفته است‌، گویی که عدد چهل مبدأ یک تحول دانسته شده‌ است‌.

۱۳-☜ در روایت است که کسی که شرابخواری کند، نمازش تا چهل روز قبول ‌نمی‌شود. و نیز در روایت است که کسی که چهل روز گوشت نخورد، خلقش ‌تند می‌شود.
۱۴-☜ نیز در روایت است که کسی که چهل روز طعام حلال بخورد، خداوند قبلش را نورانی می‌کند.
۱۵-☜ نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: کسی که لقمه حرامی‌ بخورد، تا چهل روز دعایش مستجاب نمی‌شود. اینها نمونه‌ای از نقل‎هایی بود که عدد اربعین در آنها به کار رفته است‌.
۱۶-☜حضرت آدم در فراق بهشت ۴۰ روز
گریست.(۳)

۱۷-☜در طوفان چهل روز باران بارید.(۴)
۱۸-☜حضرت آدم در مرگ هابیل چهل شب گریه کرد.(۵)
۱۹-☜زمین چهل روز در مرگ مومن می گرید.(۶)
۲۰-☜خداوند چهل روز به فرعون مهلت داد.(۷)
۲۱-☜زیارت اربعین یکی از نشانه های مومن است.(۸)

مرد مجاور حرم به زیارت امام حسین(ع) نمی‌رفت

شخصی از بزرگان هند به قصد مجاورت کربلای معلّی به این شهر آمد و مدت شش ماه در آنجا ساکن شد و در این مدت داخل حرم مطهر نشده بود و هر وقت زیارت حضرت امام حسین علیه السلام را اراده می‌کرد، بر بام منزل خود رفته، به آن حضرت سلام می کرد و او را زیارت می‌نمود؛ تا این که سرگذشت او را به «سید مرتضی»که از بزرگان آن عصر و مرسوم به «نقیب الاشراف» بود رساندند.
سید مرتضی به منزل او رفت و در این خصوص او را سرزنش نمود و گفت: «از آداب زیارت در مذهب اهل‌بیت علیه السلام این است که داخل حرم شوی و عقبه و ضریح را ببوسی. این روشی را که تو داری، برای کسانی است که در شهرهای دور می‌باشند و دستشان به حرم مطهر نمی‌رسد.»
آن مرد چون این سخن را شنید گفت: «ای نقیب الاشرف» از مال دنیا هر چه بخواهی از من بگیر و مرا از رفتن معذور دار.
هنگامی که سید مرتضی سخن او را شنید بسیار ناراحت شد و گفت: «من که برای مال دنیا این سخن را نگفتم؛ بلکه این روش را بدعت و زشت می‌دانم و نهی از منکر واجب است.»
وقتی آن مرد این سخن را شنید، آه سردی از جگر پر دردش کشید. سپس از جا برخاست و غسل زیارت کرد و بهترین لباسش را پوشید و پا برهنه و با وقار از خانه خارج شد و با خشوع و خضوع تمام، نالان و گریان متوجه حرم حسینی گردید تا این که به در صحن مطهر رسید.
نخست سجده شکر کرد و عتبه صحن شریف را بوسید. سپس برخاست و لرزان، مانند جوجه گنجشکی که آن را در هوای سرد در آب انداخته باشند، بر خود می‌لرزید و با رنگ و روی زرد، همانند کسی که یک سوم روحش خارج گشته باشد، حرکت می‌کرد تا این که وارد کفش کن شد. دوباره سجده شکر به جا آورد و زمین را بوسید و برخاست و مانند کسی که در حال احتضار باشد داخل ایوان مقدس گردید و با سختی تمام خود را به در رواق رسانید.
چون چشمش به قبر مطهر افتاد، نفسی اندوهناک بر آورد و مانند زن بچه مرده، ناله جانسوزی کشید. سپس به آوازی دلگداز گفت: «اَهَذا مَصرَعُِِِ سیدُالشهداء؟ اَهَذا مَقتَلُ سیدُالشهداء؟ ؛ آیا اینجا جای افتادن امام حسین علیه السلام است؟
آیا اینجا جای کشته شدن حضرت سیدالشهداء است؟»
پس فریاد کشید و نقش زمین شد و جان به جان آفرین تسلیم نمود و به شهیدان راه حق پیوست.»(۹)

سرّ عدد چهل چیست؟ اربعین

اعداد نه تنها در زندگی مادی که در زندگی معنوی ما نیز حائز اهمیت فراوانند، تعدا رکعات نماز، تعداد تسبیحات اربعه، تعداد تسبیحات حضرت فاطمه (س) و امثال اینها نشان می دهند که زندگی معنوی جدا از اعداد نیست. منزلت اعداد منحصر به اعدادی نظیر پنج، هفت، دوازده وچهارده و چهل می شود که برای هریک دلیل یا دلایلی را ذکر کرده اند:
عدد پنج به دلیل ۵ تن پیامبر اولوالعزم و
۵ تن آل عبا،
عدد هفت به واسطه ۷ آسمان و ۷شهر عشق و ۷ مرحله سلوک عارفان، ۷ دور طواف خانه خدا.
عدد دوازده به دلیل ۱۲ معصوم و۱۲ چشمه ایی که به معجزه حضرت موسی از دل سنگ جوشید،
وعدد چهارده به دلیل ۱۴ معصوم تقدس یافته اند؛ به همین قیاس برای عدد چهل نیز باید دلایلی موجود باشد:
عقل آدمی در چهل سالگی به بالاترین کمال خود در حد استعداد هر فرد می رسد،
حضرت رسول اکرم(ص) در سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شدند،
حضرت موسی چهل روز در کوه معتکف بود تا الواح هفتگانه را دریافت داشت،
قوم بنی اسراییل به دلیل کفران نعمت و پرستش گوساله به سرگردانی چهل ساله محکوم شدند،
و تخمیر طینت آدم ابوالبشر در ۴۰ روز به اتمام رسید. عارفان وسالکان طریق حق چله نشینی را از همین آفرینش چهل روزه حضرت آدم اقتباس کردند، سهروردی بیان می کند که: خداوند انسان را در چهل روز آفرید و هر روز صفتی به او اعطا کرد که هریک حجابی ومایه تعلق وی به دنیا بود تا اینکه در روز چهلم حجاب ها کامل و متراکم شد.
در چله نشینی سالک یک به یک حجاب ها را می درد تا در روز چهلم انوار حق در وی تجلی می یابد. " هرچند اربعین از اعداد و کمیات است ولی در فرهنگ عرفان اسلامی این واژه کمّی در ارتباط با کیفیات مطرح می شود و لذا تکرار عمل تا چهل مرتبه تکمیل کننده ابعاد روحانی و عرفانی انسان را باعث می گردد.
حضرت آیت الله سید مهدی بحرالعلوم در زمینه جایگاه عدد چهل فرموده است:
" خود به عیان دیده ام و به بیان دانسته ام که این مرحله شریفه، از مراحل عدد را خاصیتی خاص و تاثیری مخصوص است، در ظهور استعداد(ها) و تتمیم ملکات، در طی منازل و قطع مراحل. خاصیت اربعین در ظهور فعلیت و بروز استعداد و حصول صفات ملکه، امری است که در آیات و اخبار بر آن تصریح شده است،
و در سلوک و خودسازی، برای جلب فیوضات و انوارالهی، چنانچه در قرآن و گفتار معصومین(ع ) و سیره اولیاء آمده است، عدد اربعین دارای جایگاه ویژه و بلنداست.
در حقیقت عدد چهل سمبل آغازین تکامل، مظهر کمال، جلوه پختگی، اعلام پشت سر گذاشتن مرحله خامی و نادانی، نخستین مرحله هوشیاری...
می باشد.
به هر روی مثالهای فراوانی را می توان در اهمیت عدد چهل در آیات و روایات یافت ولی در نهایت همانند بسیاری موارد که برای انسان نامکشوف است سّر عدد چهل نیز برای ما نامشخص است. چه فلسفه و حکمتی در این نهفته است که چهل روز بعداز در گذشت فردی، خویشان وی گرد هم آمده و به عزاداری می پردازند؟
اگر هدف تنها یادآوری نام آن تازه گذشته است،
چرا ۳۰ روز یا ۵۰ روز یا هر عدد دیگری را برای این امر اختصاص نداده اند؟
در عدد چهل چه سری نهفته است و بعد از گذشت این چهل روز چه روی می دهد و بایستی روی می داده است؟
شاید پس از گذشت این مدت انسان به روشن بینی نسبت به آن رویداد دست می یابد، غبار اندوه اندکی برخاسته و قدرت تحلیل سر برمی آورد و به انسان مجال می دهد به بازبینی آنچه گذشته بپردازد. شاید برگزاری مراسم اربعین برای امام حسین(ع) برای بازبینی و تحلیل واقعه عاشورا و زنده نگاه داشتن آن معمول شده است تا با روشن بینی و قدرت تحلیل واقعه عاشورا بررسی و تشریح گردد، واقعه ایی که اگر بگوییم همانند قرآن دارای لایه های متعدد و بیشمار است گزافه نگفته ایم و به بیراهه نرفته ایم. به هر روی اربعین خورشید آسمان شهادت و راه منیر هدایت در راه است،
در این روز و ایام بکوشیم تا به دور از تحریفات و احساساتی گری های افراطی آن امام راستین را بشناسیم و به مدد نفس قدسی اش بر هدف انسانی آن بزرگمرد همه دورانها آگاهی یابیم.

منابع؛
(۱)- عن الامام العسكری عليه السلام: عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْإِحْدَى وَ الْخَمْسِينَ وَ زِيَارَةُ الْأَرْبَعِينَ وَ التَّخَتُّمُ بِالْيَمِينِ وَ تَعْفِيرُ الْجَبِينِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏.
۱- وسائل الشیعه جلد۱۰، صفحه ۳۷۳
۲- مستدرک ج ۵،ص ۲۳۹
۳- بحارالانوار-ج۱۱ ص۱۶۲
۴- بحارالانوار-ج ۱۱ ص۱۶۲ 
۵- بحارالانوار-ج۱۱ ص ۴۴
۶- تفسیر عیاشی-ج۲ ص۱۵۴
۷- اتحاف الساده-ج۱ ص۷۵
۸- امالی شیخ صدوق-ص ۲۵۱
۹- داستان‌های علوی، ج۴، ص۲۱۰
دارالسلام عراقی، ص۳۰۱