نقدینگی چگونه سیلاب شد

به گزارش بولتن نیوز، تفسیر و پژوهش های خبری، رئیس جمهوری عصر دیروز (سه شنبه بیستم شهریورماه) در جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی، رشد نقدینگی در کشور را عامل بسیاری از مشکلات خواند و آن را ناشی از فعالیت های موسسات مالی و اعتباری غیرمجاز دانست.
یک روز پیش از سخنان دکتر «حسن روحانی»، رئیس کل بانک مرکزی در جلسه با مدیران بانکی، بر عزم نظام برای کنترل رشد نقدینگی در کشور تاکید کرد و گفت که اتفاقات اخیر بازار ارز محصول ناترازی عمیق در سیستم بانکی و رشد نقدینگی است. «عبدالناصر همتی» بیان داشت که تا زمانی که رشد نقدینگی با این روند ادامه داشته باشد و برای مهار آن اقدامی صورت نپذیرد، فشار نقدینگی روی بازار ارز و سایر بازارهای موازی برای حفظ دارایی های افراد وجود خواهد داشت.
رئیس کل بانک مرکزی در همین جلسه به رهنمودهای مقام معظم رهبری در جهت کنترل و هدایت نقدینگی اشاره و بیان کرد دولت عزم جدی برای کنترل نقدینگی دارد. همتی پیش از این نیز بارها به این مشکل اشاره و تصریح داشته بود تلاش چندانی برای کنترل رشد نقدینگی صورت نگرفته است. وی مسوولیت این اوضاع را متوجه بانک ها دانسته و تاکید کرده که رفتار خلاف بانک ها در این خصوص را تحمل نخواهد کرد.
پیش از این و در بیست و چهارم تیرماه امسال رهبر انقلاب در دیدار با اعضای هیات دولت بیان داشتند که رشد نقدینگی «فوق العاده»، «بسیار بالا» و «افسانه ای» بوده و باید برای حل این مساله، کارگروهی ماهر و به صورت فوری تشکیل شود تا به صورت شبانه روزی برای حل آن تلاش کنند.

** تعریفی از رشد نقدینگی
رشد نقدینگی به چه معنا است؟ یک کارشناس اقتصادی در مصاحبه با خبرگزاری جمهوری اسلامی تعریف ساده ای از نقدینگی ارایه داده است: به مجموعه پول موجود در کشور، شامل سپرده‌های دیداری بخش غیردولتی نزد بانک‌ها، اسکناس و مسکوکات در دست اشخاص و همچنین شبه پول یعنی سپرده‌های سرمایه‌گذاری مدت‌دار، سپرده‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز و سپرده‌های متفرقه نقدینگی گفته می‌شود. در یک تعریف ساده، مجموع اسکناس، مسکوکات و منابع اعتبارات بانکی، مهم ترین اجزای تشکیل دهنده نقدینگی هستند.
«محمدامین جواهری» محقق مرکز مطالعات تحولاتی و جمعیتی دانشگاه آنتروپ بلژیک، در ادامه توضیحات خود ادامه می دهد که «نقدینگی حجم پول نقد در خارج از سیستم بانکی است که قابلیت تورم زایی دارد بدین معنی که چنانچه حجم پول نقد رشد پیدا کند، قدرت خرید مردم هم بالا رفته و با افزایش تعداد خریداران یک کالا یا خدمات، آن کالا یا خدمات گران تر می شود. حجم نقدینگی در یک اقتصاد باید متناسب با میزان تولید کالا و خدمات باشد. در غیر این صورت بدون تردید باعث تورم با رکود در تولید خواهد شد.»

** آب روان تولید یا سیلاب بنیان افکن اقتصاد؟
اقتصاددانان ایرانی، درباره اینکه آیا رشد فزاینده نقدینگی به خودی خود یک مشکل است یا نحوه هدایت و مدیریت نقدینگیِ متورم موجب بحران فعلی در بازارها شده، اختلاف نظر دارند. «طهماسب مظاهری» وزیر اقتصاد دولت هشتم و رئیس بانک مرکزی در دولت نهم در برنامه ای تلویزیونی این نکته را مطرح کرد که بر اثر سیاست هایی اشتباه در 12 سال گذشته (یعنی از ابتدای تصدی وی در بانک مرکزی)، نقدینگی بسیار بیشتر از تولید ناخالص داخلی شد. در حالی که در مدت این 12 سال، 50 درصد رشد تولید ناخالص داشته ایم، نقدینگی ده برابر رشد یافته است. مظاهری رشد نقدینگی را اشتباه مرگبار دولت ها خواند.
در مقابل، «حسین راغفر» استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا می گوید رشد نقدینگی به تنهایی نمی تواند عامل تورم باشد بلکه عامل مشکلات اخیر، نقدینگی رشد یافته ای است که به دست مافیای قدرت و ثروت افتاده است. وی تاکید دارد که رشد نقدینگی به خودی خود می تواند به رونق تولید منجر شود اما به دلیلی دلالی و رانت خواری، این رشد نقدینگی در ایران، منجر به بحران شده است.
«عبدالحسین ساسان» نگاهی بسیار منفی به رشد نقدینگی دارد. این اقتصاددان و پژوهشگر اقتصادی رشد لجام گسیخته نقدینگی را «ایدز اقتصاد» کشور می داند و معتقد است که رشد نقدینگی عامل تورم چشمگیر در ایران بوده و در پی تورم ناشی از رشد نقدینگی، قدرت خرید مردم کاهش یافته است.
«علی دیواندری» رئیس پژوهشکده پولی و بانکی بر این باور است که ما همواره در کشور رشد نقدینگی داشته ایم و وضعیت فعلی نقدینگی در کشور، مساله ای عجیب و حیرت انگیز نیست. دیواندری نیز همچون راغفر معتقد است اگر رشد نقدینگی به صورتی صحیح مدیریت شود، می تواند بر متغیرهای کلان، تاثیری مثبت داشته باشد. این استاد دانشگاه یکی از عوامل رشد نقدینگی در کشور را نرخ های بالای سود سپرده های بانکی می داند و می گوید که مسیر ترازنامه نظام بانکی جریان ناسالمی از خلق نقدینگی را شکل داده است.
«مسعود نیلی» اقتصاددان و مشاور اقتصادی رئیس جمهوری بر این نکته تاکید می کند که افزایش حجم نقدینگی خطر اصلی اقتصاد ایران است. از دید وی تورم، براساس رشد نقدینگی افزایش نیافته و ناگهان این تورم انباشت شده، در دو ماه گذشته در حال تخلیه شدن است. نیلی یکی از دلایل رشد نقدینگی را مساله ناترازی در نظام بانکی می داند و معتقد است در شرایط فعلی نمی توان این ناترازی را اصلاح کرد و تنها راه چاره، مهار نظام بانکی فعلی است.

** تبعات نادیده انگاشتن جهش نقدینگی
همچنان که اشاره شد اغلب کارشناسان و مسوولان بر سر آن که نقدینگی به صورتی لجام گسیخته رشد داشته و تبعاتی نامطلوب برای اقتصاد به بار آورده است، توافق نظر دارند. این در حالی است که سال گذشته سخن از کاهش رشد نقدینگی در کشور بود. «ولی الله سیف» رئیس کل سابق بانک مرکزی، در مصاحبه خود در اردیبهشت ماه پارسال، تاکید کرده بود که رشد نقدینگی در کشور مهار و به 23.2 درصد کاهش یافته است. وی در یادداشتی که در کانال خود در شبکه های اجتماعی منتشر ساخت کنترل رشد نقدینگی را یکی از دستاوردهای دوران تصدی خود در بانک مرکزی و انتقادات پیرامون این مساله را مصداق تخریب دانسته بود. رییس سابق بانک مرکزی در مردادماه پارسال تاکید داشت که نقدینگی به خودی خود مساله نیست و باید بزرگتر شدن حجم نقدینگی را در مقایسه با حجم کلی اقتصاد کشور در نظر گرفت.
نکته قابل تامل اینکه اواسط اردیبهشت 1395، معاون اقتصادی بانک مرکزی در مصاحبه با خبرگزاری «مهر» از رشد نقدینگی در کشور دفاع کرده و گفته بود: بانک مرکزی ملاحظات خود را برای رشد نقدینگی دارد و در صورت نیاز هم اقدامات لازم را انجام می‌دهد اما رشد نقدینگی، برای رشد اقتصادی لازم است و تنها زمانی خطرناک خواهد بود که باعث ایجاد تورم شود و اشاره داشته بود که گروهی سعی دارند این تفکر را ایجاد کنند که رقم هزار هزار میلیارد تومان رقم خاصی است و اگر نقدینگی از این رقم بگذرد، اتفاق خاصی در اقتصاد کشور می‌افتد.
«پیمان قربانی» تاکید داشت که نقدینگی یک عدد اسمی است و به لحاظ اسمی نیز این متغیرها در جامعه همواره در حال افزایش هستند و این در حالی است که در هیچ زمانی نقدینگی در جامعه کاهش نیافته است. وی اشاره کرده بود که در مرداد سال 1385 نقدینگی از رقم 100 هزار میلیارد تومان گذشت و مساله خاصی اتفاق نیفتاده است.
در ادامه، سیف پذیرفت رشد نقدینگی مساله ای بوده که او نتوانسته آن را به خوبی مدیریت کند. وی در مصاحبه خود با روزنامه «اعتماد» در اسفند ماه 1395، در پاسخ به این پرسش که اگر امروز، روز اول کارتان در کسوت ریاست بانک مرکزی بود، کدام یک از سیاست ها را اجرا نمی کردید، گفته بود «اگر با اطلاعات آن زمان شروع می‌کردم همین رویه تکرار می‌شد؛ ولی اگر اطلاعات امروز را داشتم، قطعا نقدینگی را بهتر کنترل می‌کردیم. رشد نقدینگی زیاد بود و نباید به این اندازه رشد می‌کرد. می‌شد کاری کرد که رشد آن به اندازه امروز نباشد. هر چند باید مدنظر داشته باشیم که کشور با رکود درگیر بود و لاجرم باید نقدینگی رشد می‌کرد. درمجموع شاید از تلفیق روش‌های مختلف بهره‌وری مناسب‌تری ایجاد می‌شد»

** غول نقدینگی و سپر بانک مرکزی
در وضعیت فعلی این پرسش مطرح است اکنون که مسوولان و کارشناسان اقتصادی از نیاز به مهار نقدینگی متورم و افسارگسیخته در کشور سخن می گویند و آثار و تبعات آن در بازارها مشخص شده، مدیران بانک مرکزی و دیگر تصمیم سازان اقتصادی برای روزهای سخت پیش رو، چه تمهیداتی را خواهند اندیشید؟ آیا موفق می شوند بر گردن اسب وحشی نقدینگی مهار بزنند یا خیر. این پرسشی است که برای پاسخ به آن باید مدتی صبر کرد و چشم انتظار اقدامات دولت و بانک مرکزی ماند؛ پاسخی که امید است رئیس کل بانک مرکزی، پس از گذشت چند سال از تصدی خود، از آن ابراز پشیمانی نکند.