هرکه عیب‌هایش را خداوند پیگیری کند رسوا می‌شود؛ هرچند درون خانه‌اش باشد

گروه دین و اندیشه: حجت الاسلام دکتر سوزنچی از اساتید دانشگاه، هر روز یک آیه قرآن را با ترجمه و چند حدیث تفسیری و چند نکته در تدبر آن آیه منتشر می کند. بولتن نیوز نیز در راستای ترویج چنین اقدامات ارزشی این سلسله مطالب را به صورت روزانه منتشر می کند.

به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب امروز به آیه 11 سوره قلم پرداخته شده و در آن آمده است:

هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَميمٍ

سوره قلم (68) آیه 11

ترجمه
عیب‌جویی، روانه در پی سخن‌چینی،

معانی لغات

«هَمَّاز»

ماده «همز» در اصل بر فشار دادن (عصاره گرفتن) دلالت دارد و دو کلمه «همّاز» و «هُمَزَة» (همزه/1) هر دو صیغه مبالغه‌اند به معنای کسی که بشدت در مقام عیب‌جویی و غیبت انسان‌ها برمی‌آید؛ گویی با این کارش دیگری را از پشت سر و به طور پنهانی تحت فشار قرار می‌دهد. (كتاب العين، ج‏4، ص17؛ معجم المقاييس اللغة، ج‏6، ص66؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص846)

در زبان عربی چند کلمه وجود دارد که همگی دلالت بر انتقال معنا به صورت اشاره‌ای و غیرصریح دارد که که غیر از «رمز» بقیه موارد زیر با بار معنایی منفی همراه است:
«غمز» اشاره با چشم و ابرو به عیب افراد است؛
«لمز» نیز همانند غمز اشاره‌ای عیب‌جویانه و البته حضوری است ولو با کلام باشد؛
«همز» همانند لمز است اما در پشت سر و غیاب شخص است؛ [حرف «ل» که از حروف «جهر: آشکار» است دلالت بر شدت می‌کند ولی حرف «ه» که از حروف «هَمس: خفا و سستی» است دلالت بر رخوت و پنهانی بودن؛ لذا عیب‌جویی «لمز» شدیدتر از «همز» است. التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏11، ص282]
«طنز» اشاره کردن به مطلبی است که با نوعی استهزاء و مسخره کردن توام باشد؛ و
«رمز» هم به مطلق اشاره کردن و مطلبی را به صورت غیرصریح ابراز نمودن، گفته می‌شود (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏7، ص267)
با این توضیح می‌توان فهمید که چرا برخی «هماز» و «هُمَزه» را به معنای کسی که با غیبت کردن به جان مردم می‌افتد، دانسته‌اند (ابن‌عباس، به نقل از مجمع البيان، ج‏10،ص501)

«همزات» (هَمَزاتِ الشَّياطِين‏؛ مومنون/97) که جمع «هَمْزِه‏» است به معنای وسوسه‌ای است که شیاطن در دلها می‌افکنند (أساس البلاغة، ص706) و برخی که معنای «تنقیص [= ناقص نمایاندن] و عیب‌جویی» را معنای اصلیِ ماده «همز» گرفته‌اند، «همزات» شیاطین را هم به معنای اقداماتی از شیاطین دانسته اند که به قصد ضرررسانی و عیب‌آفرینی و به نقص کشاندن انجام می‌شود. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏11، ص283) ماده «همز» تنها 3 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

«مَشَّاء»

ماده «مشی» به معنای رفتن از طریق قدم برداشتن [=راه رفتن] می‌باشد. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏11، ص117) برخی گفته‌اند که این ماده دلالت دارد بر انتقال ارادی از مکانی به مکان دیگر [= راه رفتن] (مفردات ألفاظ القرآن، ص769) و دیگران توضیح داده‌اند که این مفهوم «ارادی» به معنای عامی است که در حیوانات هم به کار می‌رود (فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشي‏ عَلى‏ بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشي‏ عَلى‏ رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشي‏ عَلى‏ أَرْبَعٍ؛ نور/45) وگرنه «مشی»، به راه رفتنی که از روی عادت ویا در خواب و ... باشد نیز گفته می‌شود (که عرف به آنها حرکات غیرارادی می‌گوید). (التحقيق...، ج‏11، ص118) «مشاء» صیغه مبالغه از این ماده است. ماده «مشی» و مشتقاتش جمعا 23 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

«نَميم»

درباره ماده «نمم» برخی گفته‌اند که این ماده دارای دو اصل و ریشه معنایی است: یکی به معنای اظهار و ابراز داشتن چیزی است و دیگری به معنای رنگی از رنگهاست (معجم المقاييس اللغة، ج‏5، ص359) چنانکه «نمّة» نوعی لکه‌های سفیدی در سیاهی (یا درخشندگی سفیدی در سیاهی) و بالعکس است و امروزه به نقاشی‌های مینیاتوری «مُنَمْنَم‏» می‌گویند (فرهنگ ابجدی؛ و فرهنگ معاصر عربی فارسی). و برخی هم اصل آن را به معنای «همس» (حرکت خفیف و نامحسوس) دانسته‌اند و علت تسمیه خطوط متقارب [ونقاشی‌های ظریف] به «نمنمه» را این دانسته اند که دست نویسنده بسیار آرام و خفیف حرکت کرده است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص825) در هر صورت «نمیم» یا «نمام» به شخصی گویند که بین این و آن سخن‌چینی و بدگویی می‌کند تا آنها را از هم متنفر سازد (مجمع البيان، ج‏10، ص498) و می‌کوشد فتنه و آشوبی ایجاد نماید (المصباح المنير، ج‏2، ص626). حال، وجه تسمیه‌اش یا از این جهت که مطلبی را ابراز و اظهار می‌دارد (معجم المقاييس اللغة، ج‏5، ص359) که سزاوار بود مخفی بماند (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏12، ص256) ویا از این جهت که با اقدامات مخفیانه خود دائما رنگ عوض می‌کند ویا واقعیت را رنگ به رنگ می‌کند. از این ماده تنها همین یکبار در قرآن کریم به کار رفته است. بدین ترتیب ترکیب «مَشَّاءٍ بِنَميمٍ» به معنای کسی است که برای سخن‌چینی و بدبین کردن افراد به همدیگر این سو و آن سو می‌رود.

حدیث
1) از امام صادق ع روایت شده است: کسی که مطلبی را علیه مومنی نقل کند که بخواهد او را بد و زشت جلوه دهد و اعتبارش را از بین ببرد تا وی را از چشم مردم بیندازد خداوند او را از ولایت خود بیرون کرده تحت ولایت شیطان قرار می‌دهد.

الأمالي( للصدوق)، ص486

2) از امام صادق ع روایت شده است که پیامبر خدا ص فرمودند: ای کسانی که به زبان اسلام آورده‌اید و هنوز ایمان در قلبتان خالص نگردیده! مسلمانان [دیگر] را مذمت نکنید و درصدد یافتن عیب‌هایشان برنیایید؛ چرا که هر کس در پی عیب و ایرادهای آنها برآید خداوند عیب‌های او پی‌گیری خواهد کرد و هرکه عیب‌هایش را که خداوند متعال پیگیری کند رسوا می‌شود هرچند درون خانه‌اش باشد.

الكافي، ج‏2، ص354

3) از امام صادق ع روایت شده است که کسی خدمت امام سجاد ع گفت: فلانی چنین بدی‌هایی را به شما نسبت می‌دهد. امام سجاد ع به او فرمودند: تو نه حق همنشینی با او را ادا کردی، که مطلب او را به ما منتقل نمودی؛ و نه حق مرا ادا کردی چرا که از برادرم خبری را گفتی که بدان علم نداشتم.  همانا مرگ همه ما را در برخواهد گرفت و روز بعث همه ما محشور می‌شویم و قیامت وعده‌گاه ماست و خداوند بین ما حکم خواهد کرد؛ در حالی که غیبت، خورشت سگان جهنم است؛ و بدان کسی که عیوب مردم را زیاد ببیند، همین زیاد دیدن شهادت می‌دهد که آن قدری که در خودش هست دنبال آن عیب‌هاست.

الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسي)، ج‏2، ص315

4) نزد منصور دوانیقی، از امام صادق ع سعایت و بدگویی کردند. ایشان را احضار کرد. گفتگویی بین وی و امام درگرفت. در فرازی از این گفتگو، امام به او فرمودند: درباره خویشاوندانت و اهل بیتت که باید حقشان را رعایت کنی، سخن کسی را که خداوند بهشت را بر او حرام کرده و آتش را جایگاه او قرار داده، قبول مکن! چرا که سخن‌چین، شاهد زور [= کسی که شهادتش اعتبار ندارد] است و شریک ابلیس در اختلاف انداختن بین مردم؛ و خداوند متعال فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر فاسقی خبر مهمی را نزد شما آورد بررسی کنید که مبادا از روی نادانی به گروهی آسیب برسانید و بعدا از آنچه کرده اید پشیمان شوید» (حجرات/6) ...

الأمالي( للصدوق)، ص613

5) از امیرالمومنین ع روایت شده است که پیامبر اکرم ص به اصحابشان فرمودند: آیا به شما خبر بدهم از بدترین‌تان؟! گفتند: بله! ای رسول خدا ! فرمودند: آنان که روانند در پی سخن‌چینی؛ بین دوستان تفرقه می‌اندازند و برای افراد بی‌خبر عیب می‌تراشند.

الخصال، ج‏1، ص: 183

تدبر

1️⃣ اگر از ما در مورد رذایل اجتماعی سوال کنند، شاید اولین گزینه‌هایمان اموری همچون دروغگویی، دزدی، روابط نامشروع، تعدی و تجاوز، و ... باشد؛ اما از اولین گزینه‌هایی که خداوند نسبت به آنها هشدار داده و آن را حتی بر «تجاوزگری» (= مُعتَد؛ آیه بعد) مقدم شمرده است، «عیب‌جویی» و «سخن‌چینی» است که لزوما به معنای دروغگویی هم نیست.چرا؟

عیب‌جویی و سخن‌چینی با سلب اعتماد عمومی بقای جامعه را دچار اختلال می‌کند.

نکته تخصصی جامعه‌شناسی

جامعه‌شناسان مهمترین عامل حفظ و بقای یک جامعه را «انسجام اجتماعی» می‌دانند؛ و در واقع، امکان زندگی اجتماعی انسانها در گروی اعتماد انسانها به یکدیگر است. از سوی دیگر، ما انسانهای غیرمعصوم، خالی از عیب و ایراد نیستیم؛ و هرکس در مقام عیب‌جویی برآید حتما عیبی می‌یابد. اگر قرار باشد عرصه در اختیار عیب‌جویان قرار گیرد، این اعتماد متقابل فرومی‌ریزد و جامعه‌ای که همه به هم بدبین باشند نمی‌تواند به حیات خود ادامه می‌دهد.

 2️⃣ اطاعت و پیروی نکردن از عیب‌جو و سخن‌چین، به معنای آن است که: اولا به سخن آنها اعتنا نکنیم! و ثانیا خودمان این گونه نباشید!

تاملی با خویش

امروزه رسانه‌های جمعی و شبکه‌های مجازی با شعار #دانستن_حق_مردم_است - دائما در مقام عیب‌جویی و سخن‌چینی هستند؛ حتی اگر در مقام شایعه‌سازی و دروغ‌پراکنی نباشند و واقعا راست بگویند! آیا اعتنای ما به آنها و پیگیری اخبارشان تخلفی از این دستور الهی نیست؟ و آیا خودمان به بهانه آگاه‌سازی دیگران، در این مسیر گام برنمی‌داریم؟ آیا روزی خواهد رسید که این دستور خدا را جدی بگیریم و ادامه این رفتار غلط خود را توجیه نکنیم؟

تبصره

یکی از توجیهات برای عیب‌جویی و سخن‌چینی، «نهی از منکر» است؛ در حالی که آن جستجو و افشای عیوب مخفی انسانهاست، ولی «نهی از منکر» مربوط به گناهان علنی و برای صیانت جامعه از عادی شدن گناهان می‌باشد؛ و با چنین توجیهاتی نمی‌توان جواب خدا در روز قیامت را داد!

3️⃣ در آیه قبل فرمود از کسی که زیاد سوگند می‌خورد و فرومایه است نباید پیروی کرد. در این آیه ویژگی دیگر چنین کسی را معرفی می‌کند که: او فردی عیب‌جو و در پی سخن‌چینی است. بین این دو چه ارتباطی هست؟

کسی که ایمان و اعتماد به نفس ندارد، به خاطر همین ضعف نفسانی خویش [=فرومایگی]، دائما درصدد عیب‌جویی از دیگران برمی‌آید [تا عیب‌های خودش کمتر دیده شود؛ حدیث3] و مرتب سوگند می‌خورد تا سخنش را قبول کنند. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏11، ص283)

4️⃣ وقتی سخن از اطاعت نکردن از یک شخص به میان می‌آید، نشان می‌دهد که او درصدد انجام یک اقدام آسیب‌زاست و باید با او مقابله کرد. اگر کسی نزد ما از دیگری عیب‌جویی کرد در مقابلش چه کنیم؟ شهید ثانی (با توجه به آیات و روایات) شش اقدام را توصیه کرده است:

سخن او را تصدیق نکنیم؛ زیرا سخن‌چین، فاسق است و شهادت وی پذیرفتنی نیست و خداوند دستور داده که اگر فاسق سخنی آورد، تحقیق کنید (حجرات/6)

از باب نهی از منکر، او را از این کار بازداریم.

[اگر بر کار خود اصرار ورزید و از این کار دست برنداشت] از او بیزاری بجوییم؛ چرا که باید از کسی که خدا از او بیزار است، دوری کرد؛ بویژه که از امام حسن ع روایت شده است که «کسی که به نزد تو سخن‌چینی کند، از تو هم [نزد دیگران] سخن‌چینی کند. مَنْ نَمَّ إِلَيْكَ نَمَّ عَلَيْكَ »

به مجرد سخن او، نسبت به سایر مومنان گمان بد نبریم که خداوند برخی از گمان بد بردن‌ها را گناه دانسته است. (اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْم‏؛ حجرات/12)

سخن وی ما را به تجسس درباره احوال شخصی که او از وی سخن گفته وادار نسازد چرا که خداوند ما را از تجسس نهی کرده است (لا تَجَسَّسُوا؛ حجرات/12)

کار او [عیب جویی او از شخص مورد نظر را] را خودمان تکرار نکنیم؛ و گمان نکنیم که با گفتن «فلانی چنین گفت» بار مسئولیتن از دوش ما برداشته می‌شود؛ زیرا این تعبیر [فقط صدق و کذب آن ادعا را متوجه وی می‌سازد وگرنه] همچنان مصداق عیب‌جویی و سخن‌چینی است. (كشف الريبة، ص45)

5️⃣ حکایت

شخصی نزد امیرالمومنین ع آمد و سعایت و بدگویی شخص دیگری را کرد.حضرت فرمود: فلانی! ما در مورد آنچه گفتی سوال می‌کنیم: اگر راست گفته بودی تو را خوار و پست می‌شمریم؛ و اگر دروغ گفته باشی تو را مجازات می‌کنیم و اگر می‌خواهی از این سخنت کاملا صرف نظر کنیم.گفت: یا امیرالمومنین! از من صرف نظر کنید. (كشف الريبة، ص45)

نکته

اینکه حضرت فرمود «اگر راست گفته بودی تو را خوار و پست می‌شمریم» ظاهرا به خاطر همین آیه است که خداوند فرموده است: «و اطاعت مکن از هیچ بسیارسوگندخوارِ فرومایه‌ای، عیب‌جویی، روانه در پی سخن‌چینی» (قلم/10-11)

6️⃣ حکایت

شخصی به دیدار حکیمی رفت و و مطلبی که دیگری درباره او گفته بود برایش نقل کرد. حکیم گفت:دیدار را طولانی کردی و در حق من سه جفا نمودی:مرا از برادرم دل‌چرکین ساختی؛فکر و ذهنم را – که بی‌دغدغه بود- مشغول ساختی؛درباره خودت هم بدگمانم کردی. (مجموعة ورام، ج‏1، ص122؛ كشف الريبة، ص47)

انتهای پیام/*