کسی که بداند که تمامی اعمال و حرکاتش سرانجام در محضر خدا محاسبه خواهد شد، آیا هر کاری که هوس کند، انجام میدهد؟ کسی که حشر نهاییِ همگان با هم در محضر عدل خدا را باور کند، آیا دست به آزار دیگران میزند؟ و ... خلاصه اینکه، کسی که بداند آخر کارش با خداست و جز خدا مقصدی در کار نیست، آیا بدیای با خود خواهد برد؟
گروه دین و اندیشه: حجت الاسلام دکتر سوزنچی از اساتید دانشگاه، هر روز یک آیه قرآن را با ترجمه و چند حدیث تفسیری و چند نکته در تدبر آن آیه منتشر می کند. بولتن نیوز نیز در راستای ترویج چنین اقدامات ارزشی این سلسله مطالب را به صورت روزانه منتشر می کند.
به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب روز 27 اسفند به آیه 8 سوره علق پرداخته شده و در آن آمده است:
إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجْعى
سوره علق (96) آیه 8
ترجمه
بیتردید رجوع [تنها] به سوی پروردگار توست.
نکات ترجمه ای و نحوی
«الرُّجْعى»
از ماده «رجع» است که اصل این ماده به معنای «رد» (برگرداندن) و «تکرار» (معجم المقاييس اللغة، ج2، ص490) و «برگشت (عود) بدانجایی که از آنجا آمده ویا به وضعیتی که قبلا در آن وضعیت بوده» (مفردات ألفاظ القرآن، ص342؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج4، ص61) به کار میرود، و صیغه ثلاثی آن (رَجَعَ)، هم در معنای لازم (برگشتن، بازگشتن) و هم در معنای متعدی (برگرداندن، بازگرداندن) استفاده شده است. (کتاب العین، ج1، ص225).
در زبان عربی، برای «برگشت» و «بازگشت» کلمات متعددی به کار رفته است که مقایسه آنها میتواند به فهم بهتر آنها کمک کند:
«رجع» عامترین معنای آن (= برگشتن، برگرداندن) است ولی:
«توبه» رجوع از گناه است همراه با پشیمانی؛ (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج4، ص61)
«إنابة» رجوع به کار خوب و اطاعت خداست (أَنابُوا إِلَى اللَّه؛ زمر/17) (الفروق في اللغة، ص300؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج4، ص61)
«إیاب» رجوعی است که شخص به انتهای مقصد میرسد (دقیقا به همانجا که رفته برگردد) (إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ؛ غاشیه/25) ((الفروق في اللغة، ص299؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج4، ص61)
«عود» رجوعی بعد از انصراف است؛ یعنی یک اقدام ثانوی (قبلا کاری انجام شده و شخص منصرف شده ولی دوباره به انجام آن اقدام میکند) (وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُد؛ انفال/19) (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج4، ص61)
«رد» رجوعی است که با کراهت و اجبار انجام شود (يُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذاب؛ بقره/85) (الفروق في اللغة، ص107)
«فيء» رجوع از نزدیک است؛ یعنی رجوعی که خیلی دور نشده است (فَإِنْ فاؤُ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ؛ بقره/226) (الفروق في اللغة، ص299)
«انقلاب» رجوع به حالت خلاف و نقیض آن وضعیتی است که قبلا در آن وضعیت بوده است (انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُم؛ آلعمران/144) (الفروق في اللغة، ص300)
اما کلمه «رُجْعَى» مصدر ثلاثی برای «رَجَع يَرْجِع» و مترادف با «رُجُوع» و «مَرْجِع» است و لذا تعبیر «إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجْعى» در این آیه معادل تعبیر «إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً» (مائده/48 و 105) میباشد؛ و از سیبویه نقل شده که چون با حرف «إلی» متعدی میشود و گاه در موقعیت «حال» قرار میگیرد، نمیتواند به معنای «اسم مکان» باشد [پس اسم مکان آن، تنها در وزن «مرجَع» میآید که در قرآن کریم، این وزن نیامده است] هرچند که مصدر برای وزن «فَعَلَ يَفْعِل» غالبا به صورت «مَفْعَل» [نه مفعِل] میآید. (لسان العرب، ج8، ص114)
این ماده در قرآن کریم 104 بار به کار رفته است که در همگی معنای «برگشتن» مورد نظر بوده است؛ غیر از یک مورد «وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْع؛ طارق/11» که با اینکه کلمه «رَجْع» در قرآن کریم به همان معنای «رجوع» هم به کار رفته (أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعيد، ق/3؛ إِنَّهُ عَلى رَجْعِهِ لَقادِر، طارق/8)، اما در اینجا اغلب اهل لغت، بر این باورند که این کلمه به معنای «باران» است (معجم المقاييس اللغة، ج2، ص491؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص343) هرچند برخی، در عین حال که استعمال کلمه «رجع» در مورد باران را انکار نمیکنند، اما معتقدند که اینجا هم «رجع» به همان معنای «برگرداندن» است، از این جهت که آسمان آبهایی که به صورت بخار به آسمان رفته، و با هر چیز سنگینی را که به آسمان پرتاب شود، برمیگرداند (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج4، ص64)
در جمله «إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجْعى» ، «إِلى رَبِّكَ» جار و مجرور، و لذا «خبر إن» میباشد که بر «اسم إن» (ربک) مقدم شده است؛ و لذا دلالت بر حصر دارد یعنی «رجوع تنها به سوی پروردگارت است»
حدیث
1) از امام باقر ع روایت شده است:جبرئیل به پیامبر خدا ص فرمود: بدان که من هیچ پیامبری از پیامبران را به اندازه تو دوست نداشتهام. پس زیاد بگو:
خدایا تو میبینی و دیده نشوی؛ و تو در چشمانداز برتری؛ و همانا پایان و بازگشت به سوی توست؛ و آخر و اول هم از آن توست، و مرگ و زندگی هم به دست توست؛ و پروردگارا ! به تو پناه میبرم از اینکه ذلیل و خوار شوم.
مهج الدعوات و منهج العبادات، ص172
2) از امام صادق ع روایت شده است:«رأسالجالوتِ» [= یکی از علمای معروف یهود] به یهودیان گفت: مسلمانان گمان میکنند که [حضرت] علی ع تواناترین مردم در جدل کردن و عالمترینِ مردمان است. بیایید با هم سراغ علی ع برویم و از او سوالی بپرسم و در آن سوال، اشتباهش را برملا کنم. پس نزد ایشان آمدند و گفت: یا امیرالمومنین! میخواهم از شما سوالی بپرسم!
فرمود: هر چه میخواهی بپرس!
گفت: یا امیرالمومینن! پروردگارمان از کِی بوده است؟
فرمود: ای یهودی! «از کِی بوده» را فقط در مورد چیزی میگویند که نبوده است، آنگاه [سوال میشود] از کِی «بود» شد؛ اما او بوده است بدون اینکه «بودْ شدنی» در کار باشد؛ او بود بدون اینکه «چگونهای» در کار باشد؛ این طور است، یهودی! بله، این طور است! چگونه برای او «قبل»ی باشد؟! او قبل از «قبل» بود، بدون هیچ غایتی، و نه در انتهای غایتی، و نه غایتی به او [برسد] ، غایات نزد او منقطع شدند [= از «غایت بودن» ساقط شدند] که او غایتِ هر غایتی است.
راسالجالوت گفت: شهادت میدهم که دین تو حق است و آنچه با آن مخالف باشد باطل است.
الكافي، ج1، ص90
تدبر
1️⃣ خدا انسان را آفرید، به او علمی ویژه داد؛ اما او طغیان کرد؛ چرا که احساس استغنا کرد. (علق/1-7)
ظاهرا راه علاج این طغیان، آن است که احساس استغنایش به چالش کشیده شود؛ و به آن علم برگردد.
و ظاهرا این آیه همین کار را میکند:
ای انسانی که الان احساس استغنا به تو دست داده،
بدان که بیتردید رجوع و بازگشت و نهایت کار تو، به جانب پروردگارت است.
الان احساس بینیازی میکنی؟! آن موقع چه خواهی کرد؟
2️⃣ بیتردید رجوع [تنها] به سوی پروردگار توست؛ و میدانیم که این رجوع در آخرت بر همگان آشکار میگردد.
قبلش فرمود: کسی که احساس بینیازی کند، سر به طغیان میزند (علق/6-7). «سر به طغیان میزند» یعنی این مقصد را در پیش نمیگیرد و از آنجا که هرکس بناچار به این منزل خواهد رسید، رجوع وی با وضع مطلوبی نخواهد بود.
ظاهرا به همین جهت است که رسیدن به سرای مطلوب در آخرت، در گروی این دانسته شده که انسان به سمت علوطلبی و فسادانگیزی (طغیانگریای که ناشی از غلبه غضب و شهوت بر عقل است) نرود، و تقوی (= مراقبت از خویش) پیشه کند:
«تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذينَ لا يُريدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقين: آن سرای آخرت است، برای کسانی قرارش میدهیم که در زمین نه دنبال برتریجوییاند و نه فساد، و عاقبت از آنِ تقویپیشگان است؛ قصص/83)
3️⃣ آیات سوره علق، اولین آیاتی است که بر پیامبر ص نازل شده است. و الحق که همه مطالب مورد نیاز انسان در این آیات مرور میشود:
شروع آیات این بود که با نام پروردگاری آغاز کن که خالق و مبدا همه چیز است؛ و در این آیه میفرماید: و بازگشت و نهایت همه چیز هم به سوی اوست.
یعنی همان: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُون: ما از آنِ خداییم و به سوی او بازمیگردیم. (بقره/156)
به قول مرحوم آقامحمد رضا الهی قمشهای:
آنِ خدای دان همه مقبول و ناقبول
مِن رَحمةٍ بَدا و إلی رحمةٍ یَؤُول
از رحمت آمدند و به رحمت روند خلق
این است سر عشق که حیران کند عقول
و بین این مبدا و معاد هم تنها از یک چیز سخن گفته شد: پروردگاری کریم که به انسان علم داد، آن هم با ابزار قلم؛ ولی این انسان، علیرغم چنین بزرگواریای که در حقش شده، طغیانگری میکند.
4️⃣ بیتردید رجوع [تنها] به سوی پروردگار توست.
همه ناامیدیها، تزلزلها، هوسرانیها، مردمآزاریها، ... و در یک کلمه، بدیها، از اینجا شروع میشود که این آیه را فراموش میکنیم.
کسی که پایان همه کارها را به دست خدا ببیند، آیا بنبستی در زندگی میبیند؟
کسی که نهایت همه قدرتها را در خدا ببیند، آیا در مقابل کوران حوادث، ذرهای تزلزل به خود راه میدهد؟
کسی که بداند که تمامی اعمال و حرکاتش سرانجام در محضر خدا محاسبه خواهد شد، آیا هر کاری که هوس کند، انجام میدهد؟
کسی که حشر نهاییِ همگان با هم در محضر عدل خدا را باور کند، آیا دست به آزار دیگران میزند؟
و ...
خلاصه اینکه، کسی که بداند آخر کارش با خداست و جز خدا مقصدی در کار نیست، آیا بدیای با خود خواهد برد؟