پیدا و پنهان فیلمی که دیده نشد

گروه سنما و تلویزیون: 6سال پس از «خانه پدری» بالاخره خودش را راضی کرد تا «کاناپه» را بسازد. بزرگترین امید جشنواره امسال این بود که کیانوش عیاری در آن حضور داشته باشد اما انتشار فهرست فیلم‌های کنار گذاشته شده از بخش رقابتی جشنواره همه را غافلگیر کرد. در حالی که بسیاری پس از 6 سال دوری از سینما منتظر کیانوش عیاری در این دوره از جشنواره بودند «کاناپه» فیلم تازه او مهم‌ترین نام در بین حذف‌شدگان بود.

به گزارش بولتن نیوز، به گفته محمد علی حسین‌نژاد عضو هیأت انتخاب این دوره جشنواره، برای «کاناپه» طبق تصمیم دبیر جشنواره اجازه رأی‌گیری صادر نشد و هیأت انتخاب این فیلم را با وجود شایستگی‌ها کنار گذاشت. محمد حیدری دبیر جشنواره، مشکل «کاناپه» را برآمده از موضوع و محتوایش عنوان کرد و تصمیم‌گیری درباره آن را نیازمند ورود مراتب بالاتر عنوان کرد. به این ترتیب جشنواره فیلم فجر یکی از کاربلدترین فیلمسازانش را به دلیل استفاده از کلاه گیس از دست داد. کیانوش عیاری در ادامه رویکرد واقع‌گرایانه‌اش در فیلمسازی تصمیم گرفته بود به جای اینکه زن را با روسری در خانه نشان دهد از پوستیژ استفاده کند. او که در نشست بررسی رویدادهای مهم سینمای ایران در سال‌های اخیر در روزنامه ایران حضور یافته است در این باره می‌گوید: «همیشه خجالت می‌کشیدم که در فیلم‌هایم زن باید با روسری در کنار محارمش ظاهر شود. این خجالت و شرم همراه من بود تا زمانی که بعد از یک وقفه شش ساله تصمیم به ساخت «کاناپه» گرفتم. با خودم عهد کردم که یا فیلم نخواهم ساخت یا اگر هم بسازم زن نباید داشته باشد و اگر زن داشته باشد باید در ملأعام باشد و نه مکان‌های خصوصی.»

راه‌حلی را که عیاری برای رفع این اشکال ارائه کرده است محسن امیر یوسفی نشانه تعهد این فیلمساز و اهمال فیلمسازان دهه 60 عنوان می‌کند و با اشاره به «جنگ اطهر» محمدعلی نجفی که برای نخستین بار زنان در سینما را با حجاب تصویر کرد می‌گوید: «به نظرم ایشان با وجود ساخت کارهای خوبی مثل «سربداران» باید یک روز به تاریخ سینمای ایران پاسخ‌گو باشند. بحث در مورد حجاب اسلامی نیست و کسی با آن مخالف نیست ولی اگر در همان دوران یک راه حل مثل راه حل «کاناپه» پیدا می‌شد مطمئناً این مسأله در سینمای ایران حل شده بود. مسأله‌ای که نه از نظر شرعی مشکل دارد و نه از نظر عرف جامعه و بیشتر از اینکه بگوییم اجبار مدیریت سینما یا نظام بود، بیشتر محصول انفعال سینمای ایران بود.»

او که به همراه سازنده «کاناپه» در نشست بررسی سینمای ایران در سال 95 در روزنامه ایران حاضر شده بود در بخش دیگری از صحبت‌های خود می‌افزاید: «در دهه 60 تصویر این حجاب صحنه‌هایی را به وجود آورده است که الان جوک و شرم‌آور است. نیمه شب به مردی در تختخواب زنگ می‌زنند که عملیات شده است و بعد خانمش با چادر از کنارش بلند می‌شود که رضا چه شده؟ من نه چریک هستم و نه قصدم این است که قهرمانانه صحبت کنم. بحث سر این است که دهه 60 یک اتفاقی افتاد و هول هولکی فکر کردیم که هر تصویری را مردم هم می‌پذیرند اما آیا واقعاً مردم پذیرفتند.»

پرویز جاهد منتقد شناخته شده سینما نیز از عیاری به‌عنوان یکی از بهترین فیلم‌سازان رئال یاد می‌کند و می‌گوید که نمی‌شود از او انتظار داشت که یک اصل بدیهی زندگی اجتماعی یا خانوادگی در جامعه را در سینما تحریف کند. او می‌گوید: «این مشکلی است که ما در سینمای ایران با آن مواجهیم و اگر سینمای ایران به مسیری رود که همه وجوه زندگی را به رئالیستی‌ترین شکلش نشان دهد، دیگر کسی از این اتفاق تعجب نمی‌کند.»

در حالی که محمد حیدری دبیر جشنواره فیلم فجر صراحتاً اعلام کرده است که برای کاناپه باید مراجع بالاتر تصمیم بگیرند و بار عدم نمایش «کاناپه» را از دوش خود برداشت اما امیر یوسفی تمهیدی را که عیاری برای واقع‌گرایی اندیشیده است حتی فارغ از حاشیه‌سازی تحت لوای حجاب عنوان می‌کند و آن را ارائه دهنده پیشنهادی تازه برای گریم خانم‌ها می‌داند. او می‌گوید: «فیلم آقای عیاری بدون اینکه حد و مرز اخلاقی یا دینی را بشکند یک راه حل خیلی هوشمندانه است که به ما یادآوری می‌کند که در این سال‌ها چقدر در حق سینما اجحاف کرده‌ایم.»

 به گفته عیاری هر 6 بازیگر فیلم برای واقع‌نمایی موهای سر خود را توسط گریمور زن با نمره 4 تراشیده‌اند و حتی برای رفع هر گونه حاشیه و شبهه از صحنه تراشیدن موی بازیگران توسط یک فیلمبردار زن تصویربرداری شده است. او می‌گوید: «معتقدم که در فیلم «کاناپه» کوچک‌ترین عمل غیرشرعی رخ نداده است. در حالی که در فیلم‌های جدید شخصیت‌های زن فقط یک روسری روی سرشان است که در بهترین شکل فقط دو سوم موهای‌شان را می پوشاند.»

غیبت عیاری در جشنواره فیلم فجر بارها توسط عوامل فیلم‌های مختلف در نشست‌های خبری یادآوری شد؛ اما «کاناپه» با وجود خبرهای ضد و نقیض در این دوره از جشنواره حتی برای اهالی رسانه هم نمایش داده نشد. حجت‌الله ایوبی اهالی رسانه و سینماگران را به حوصله دعوت کرد و تصمیم‌گیری درباره این فیلم را به زمانی آرام و بدون حاشیه موکول کرد. اما آنهایی که در اکران‌های خصوصی «کاناپه» را دیده‌اند متفق‌القول از این نکته سخن می‌گویند که تماشای بازیگران زن فیلم با کلاه گیس صرفاً در نخستین سکانس به چشم می‌آید و بعد از آن مخاطب آنقدر درگیر داستان می‌شود که فراموش می‌کند آنها روسری ندارند. حسین‌نژاد چندی پیش در این باره به «ایران» گفته بود: «با دیدن فیلم عیاری به تنها چیزی که نمی‌اندیشید قیافه و مو و زیبایی چهره است. این فیلم به قدری هنرمندانه و به شکل کاملاً سینمایی شما را درگیر موضوع می‌کند که مخاطب یادش می‌رود که شخصیت‌های فیلم در خانه حجاب ندارند. ضمن اینکه شخصیت‌های فیلم فقط در کنار محارم بدون حجاب هستند و آقای عیاری هوشمندی دیگر هم به کار برده است و زمانی که به‌عنوان مثال همسایه‌ای درِ خانه را می‌زند همه آنها روسری به سر می‌کنند.» محسن امیریوسفی در تعبیری جالب از مواجهه‌اش با سکانش مربوطه می‌گوید: «سکانس اول «کاناپه» را که با کلاه گیس خانم ها دیدم شبیه دراکولایی بودم که نور می‌بیند اما این حس فقط در یک سکانس بود. بعد از آن فراموش کردم که زنان فیلم بدون حجاب هستند و کلاه گیس به سر دارند.»

عیاری نیز با عباراتی مشابه از واکنش دیگر سینماگران و برخی اهالی رسانه یاد می‌کند و می‌گوید: «من با تعدادی از کسانی که فیلم را دیدند صحبت کردم، بدون استثنا حرفشان همین بود که دقایق اول یک هیجان ایجاد می‌شود و بعد از آن عادی است. اگر فیلم بعدی را من یا فرد دیگری بسازد، دیگر آن هیجان دقایق اول هم وجود ندارد. اطمینان داشته باشید بعد از 3 یا 4 فیلم خود مسئولان شگفت زده خواهند شد که چرا این مدت سینما از چنین راهکار بدیهی محروم بوده است. شق القمری رخ نداده است فقط یک راهکار برای امری است که پایه‌اش غلط گذاشته شده است. مثل کراوات که یک کینه درباره آن به وجود آمد و اگر از گردن کسی کراوات آویزان بود به او بد نگاه می‌کردند درحالی که امروزه خیلی عادی است.»

عیاری در پاسخ به سؤال پرویز جاهد مبنی بر اینکه هنگام ساخت «کاناپه» بیشتر به درام فکر می‌کردید یا تابو شکنی؟ می‌گوید: «من هیچ وقت به چنین چیزی فکر نمی‌کنم که وقتی می‌خواهم فیلم بسازم بدعتی در آن باشد. بارها گفته‌ام در «روزگار قریب» از همه گروه خجالت می کشیدم که فرح پهلوی را با روسری گریم می‌کنم.»

برخی تحلیلگران سینمایی بر این باورند که شاید اگر فرصت یک سانس نمایش برای اهالی رسانه به وجود می‌آمد «کاناپه» حتی برای دلواپسان هم بهانه‌ای برای جریان‌سازی ایجاد نمی‌کرد. عیاری در پاسخ به این سؤال که آیا ترس و واهمه این را نداشته است که نمایش «کاناپه» در جشنواره آن را دچار سرنوشتی مشابه «خانه پدری» کند می‎گوید: «دلم می‌خواست یک بار در سالن 100 نفری فیلم برای اهالی رسانه نمایش داده شود، ولی آمادگی این را هم داشتم که مطلقاً هیچ جا نمایش داده نشود. البته کاملاً مشخص بود که تکذیبیه آقای حیدری بر خبر نمایش فیلم در جشنواره برای اهالی رسانه بر اثر فشارهایی بوده که از بیرون به ایشان وارد می‌شود.» امیریوسفی از «کاناپه» به‌عنوان قربانی طرح بی‌خطر برگزار کردن جشنواره یاد می‌کند و می‌گوید: «اما نفرین کاناپه جشنواره امسال را گرفت. خیالتان راحت! یکی از خنثی‌ترین و بی‌رمق‌ترین جشنواره‌های تاریخ سینمای ایران را داشتیم.»

در این نشست علاوه بر مبحث مفصل تصویر غیرواقعی از خلوت زنان و تأثیر این اتفاق در آثار سینمایی فیلمسازانی چون کیارستمی و اصغر فرهادی، درباره بلاتکلیفی فیلم‌های توقیفی، توقعات و انتظارات از مدیران سینمایی و سی‌وپنجمین جشنواره فیلم فجر گفت‌وگو کرده‌ایم که مشروح آن در ویژنامه نوروزی «ایران» منتشر خواهد شد.