بازارچه دوه چی تبریز؛ از شکوه تا فراموشی
به گزارش بولتن نیوز، محله شتربان (دوه چی) از زمان های قدیم تا به امروز از جمله محله های تاریخی و تاثیرگذار تبریز در تحولات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی این کهن شهر بوده است.
مروری بر شمال بازار تبریز و بازارچه شتربان
به نقل از گروه اینترنتی 'تبریز پایتخت گردشگر ی 2018'،
در بخش شمالی بازار تاریخی تبریز و مهران رود مجموعه ای متشکل از عناصری چون بازار، بازارچه، میدان، کاروانسرا، مدرسه، مسجد، حمام و بافت مسکونی قرار دارد.
این مجموعه که قدمت تقریبی آن به اواخر قرن نهم هجری قمری برمی گردد تا به امروز دچار تغییر و تحولات زیادی شده است.
بازارچه شتربان که در شمال خود به دروازه شتربان به عنوان مبداء ورودی شهر تبریز از سمت شمال غربی منتهی می شد، در طول حیات خود تا به امروز شاهد تحولات کالبدی در بافت اطراف خود بوده است.
تغییر بافت کالبدی و اقتصادی این بافت در دوران اخیر از طریق ایجاد فضاهای تجاری نامتناسب با ارزش های تاریخی و فرهنگی محدوده در جنوب و غرب آن ، تغییر روابط فضاها در شرق آن (میدان صاحب الام) و نابهسامانی های موجود در شمال آن (میدان کاه فروشان) از مهمترین اتفاقاتی بوده که جملگی منجر به افول کیفیت عملکردی بازارچه نیز شده است.
با توجه به اینکه این بخش خود جزوی از عرصه بازار تاریخی تبریز به عنوان میراث جهانی است، تهیه برنامه های حفاظتی، ساماندهی و ارزش گذاری این بخش اجتناب ناپذیر است.
نحوه ی شکل گیری و توسعه بازارچه با در نظر گرفتن هسته اولیه آن که میدان صاحب الامر بوده است و تاثیر گذاری دروازه های اصلی، خود دلیل بر رشد ارگانیک و پیوند تنگاتنگ آن با ساختار شهری به تدریج شکل یافته می باشد.
این بازارچه شامل سه مدرسه و چندین کاروانسرا بوده است که اساس شاکله این بازارچه رابط میان فضای میدان صاحب الامر و دروازه شتربان بوده است.
طبق مطالعات تاریخی قسمتی از طول بازارچه در داخل بارو و مابقی آن در میان بارو وخندق کشیده شده است.
طرف معامله و مشتریان این بازارچه از دیرباز اغلب روستائیان شمالی تبریز بوده اند و یکی از بخش های پررونق شمال بازار تبریز می باشد.
در دوره محمدرضا پهلوی، طاق های بازارچه شتربان را برداشته و به جای آن نوراندازهای شیشه ای رنگی را نصب کردند تا به روشنایی بازار افزوده شود. همچنین چهار گوشه باقیمانده طاق ها را ابتدا گچ کاری، سپس با رنگ سرخ آجری رنگ کرده و بندهای سفیدی در آن ها ایجاد کردند؛ بعد از انقلاب اسلامی نیز میراث فرهنگی شیشه های گفته شده را برداشته دوباره آجرکاری و طاق بندی می کند.
سیستم سازه ای این بازارچه طاق و تویزه می باشد؛ قسمت اعظم این بازارچه در زمان قاجاریه شکل گرفته است. فعالیت غالب در این راسته از دیرباز در زمان رونق تجارت در تبریز ارائه خدمات به کاروان های ورودی به شهر بوده است.
اواخر قاجار و اوایل پهلوی با افزوده شدن برخی از فضاها مانند کاروانسرای کشمشچی لردر بخش شمال شرقی این بازارچه هر چه بیشتر از محدوده مسکونی کاسته شده و نقش فضاهای تجاری در بافت اطراف بازارچه بارزتر شده است.
در روند مطالعه نقشه های تاریخی این نکته به خوبی واضح است که به رغم اینکه دراوایل دوره پهلوی واحدهای تجاری بر وسط میدان صاحب الامر افزوده و ارتباط ورودی بازارچه با میدان و بناهای اطراف آن مختل شده است، اما بازارچه شتربان که گویی در محل تقاطع کوچه های اطراف خود شکل گرفته، به حیات خود فارغ از این مداخلات ادامه داده است.
تقدم و تأخر ساختاری که بافت بازارچه قبلاً در آن وضعیت قرار داشته و امروزه به جای آن چه ساختاری حاکم شده، پیش درآمدی است بر آسیب هایی که امروزه در اثر تغییرات ساختاری و عملکردی اعمال شده بر بافت بازارچه شتربان وارد آمده و در پی آن معضلاتی را به صورت نمودهای کالبدی، اجتماعی و فرهنگی نمایان ساخته است.
بازارچه شتربان کجاست؟
بازارچه شتربان از شرق و جنوب شرقی به میدان حسن پادشاه (صاحب الامر)، از شمال به میدان کاه فروشان(سامان میدانی)، از جنوب به رودخانه مهران رود (میدان چایی)، از شمال غربی به کوچه خلفازاده و از غرب و جنوب غربی به کوچه مولوی و کدخداباشی منتهی شده است.
در تعریف و معرفی عناصر بلافصل این بازارچه، محدوده ای در نظر گرفته می شود که در کارکرد مستقیم با بازارچه تاثیر به سزایی دارد.
این فضاها شامل سراها، گذرها و مدرسه هایی است که اکنون اغلب آنها به دلیل ساخت و سازهای شتاب زده و بی توجهی نهادهای مسئول از بین رفته است. ادامه حیات این بازارچه وابسته به ساماندهی فضاهایی است که تاثیر مستقیم را بر کالبد و عملکرد آن دارد.
حمام شتربان (دوه چی) و کاروانسرای (همت علی) از جمله عناصر این بازار تاریخی هستند که در شمال سایت جهانی بازار تبریز همسایه مخروبگی های هم شده اند.
کاروانسرای همت علی
اگر چه این کاروانسرا در نقشه تزه- فابویه (1224 ه.ق) دیده نمی شود، اما در محل این کاروانسرا، در نقشه دارالسلطنه قرا جه داغی (1297ه.ق) کاروانسرای حاج محمد دیده می شود که ابعادی بزرگتر از کاروانسرای کنونی داشته و به نظر می رسد بعدها به کاروانسراهای کوچکتر تقسیم شده است.
قدمت این کاروانسرا با توجه به نقشه های تاریخی، احتمالا متعلق به اواخر قاجار است و از آن زمان از متعلقات بازارچه و به گفته ی کسبه بازارچه، محل استراحت روستائیانی بوده که برای تأمین کالاهای خود به بازارچه مراجعه می کردند.
سازه آن آجری با سقف تیرپوش است و با توجه به آنچه که در پرونده ثبت جهانی بازار دیده می شود، ارتفاع کف تا سقف این کاروانسرا 2/3 متر و دیوارها آجری آن در برخی نقاط معین با گچ پوشانده شده است.
درب های چوبی داخلی باقیمانده کاروانسرای همت علی 7/2 متر ارتفاع دارد. کف این کاروانسرا با خاک پوشانده شده در حالی که سقف، درها و پنجره ها آن از چوب و فلز تشکیل شده است (پرونده ثبت جهانی بازار تبریز: 83).
امروزه این کاروانسرا به یکی از معضلات ساکنان بازارچه تبدیل شده و به دلیل پایین بودن سطح بهداشت محوطه آن در وضعیت نامناسبی به سر می برد. با وجود ثبت جهانی بودن این کاروانسرا، دیواره ها و حجره های شمالی و جنوبی آن از بین رفته و به دلیل بی توجهی در شرایط فرسودگی کالبدی شدیدی به سر می برد.
این کاروانسرا در شمال غربی بازارچه قرادارد و یکی از ورودی های بازارچه به آن منتهی می شود؛ اتصال کالبدی این کاروانسرا با بازارچه شتربان و متأثر بودن سازه بازارچه در هنگام زلزله از کاروانسرا، به دلیل فرسایش شدید کالبدی، به صورت تنش برشی ظاهر می شود.
حمام شتربان ( دوه چی بازارچه سی حمامی)
قدمت این حمام به اوایل قاجار در سال 1297 هجری قمری برمی گردد؛ طبق نقشه دارالسلطنه قرا جه داغی (1297ه.ق) این حمام نبش کاروانسرای کربلایی علی اصغر بوده است که بعدها طی جابه جایی به داخل میدان کاه فروشان و بازارچه شتربان منتقل شده است که در شمال کاروانسرای همت علی قرار دارد. یک درب این حمام به بازارچه شتربان باز می شود که هم اکنون موجود و در دیگر آن به میدان کاه فروشاناست که امروزه اثری از آن باقی نمانده و به گفته کسبه تا 15 سال پیش کار می کرد.
حمام مذکور جزء زمین کاروانسرای حاجی محمد بوده که بعد از تفکیک به یک کاروانسرا و یک حمام تبدیل شده و امروزه از آن ویرانه ای باقی مانده و با وجود اینکه مالکیت آن برعهده شهرداری منطقه 10 می باشد، هیچ اقدامی برای ساماندهی آن انجام نمی دهد.
از مدرسه انوری نیز به عنوان یکی از اجزا و عناصر بازارچه شتربان تبریز امروزه تنها دری باقی مانده است.
منبع: خبرگزاری ایرنا
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com
