دوشنبه 20 اردیبهشت 1395، قرص سیاه سیاره عطارد از مقابل خورشید غول پیکر عبور میکند. بسیاری از علاقهمندان و رصدگران حرفهای در جهان برای چنین رخدادی لحظهشماری میکنند. ما در ایران عزیزمان میتوانیم این گذر را از ابتدا تا اواسط آن مشاهده کنیم.
این فرصت بسیار خوبی است که بتوانیم سیاره عطارد را مشاهده کنیم. به علت کوچکی و همچنین نزدیک بودن عطارد به خورشید، مشاهده این سیاره نسبت به سایر اجرام آسمانی کمی سختتر است، چرا که اکثر بلافاصله پس از غروب خورشید، این سیاره نیز غروب خواهد کرد.
گذر عطارد به چه معناست؟
گذرهای سیارهای از مقابل خورشید از پدیدههای کمیاب آسماناند که از دید ناظر زمینی تنها برای دو سیاره عطارد و زهره (سیارات داخلی مدار زمین) رخ میدهند. گذرها پدیدههایی مثل خورشیدگرفتگی هستند، با این تفاوت که در خورشیدگرفتگی کامل، ماه تمام قرص خورشید را میپوشاند و دیگر نوری از خورشید به زمین نمیرسد، اما تیر و ناهید آن قدر از زمین دورند که هنگام گذر مثل لکه گرد سیاهی بر قرص درخشان خورشید دیده میشوند. موقع گذر، زمین، سیاره و خورشید بر یک خط قرار دارند. گذر تیر در هر قرن تا ۱۳ بار روی میدهد، اما گذر زهره در بهترین شرایط هر قرن فقط ۲ بار تکرار میشود. هیچ گذر ناهیدی در قرن بیستم روی نداد.
پیش از این گذر عطارد مربوط به 13 سال پیش یعنی سال 1382 بوده است. گذر بعدی عطارد از مقابل خورشید در سال 1398 و 1411 اتفاق خواهد افتاد.
عکس زیر از گذر سیاره زهره از مقابل خورشید که در خرداد سال 1391 اتفاق افتاد، ثبت شده است.
(عکاس: خشایار معروفی)
ما در گذر یک سیاره، چه می بینیم؟
ویدئو زیر به خوبی این رخداد را به نمایش میگذارد:
زمان بندی شروع گذر عطارد از مقابل خورشید
همانگونه که اشاره کردیم، ما در ایران میتوانیم از ابتدا تا اواسط این گذر را مشاهده کنیم. چرا که عطارد ساعت 15:41 روز دوشنبه پا بر قرص سوزان خورشید خواهد گذاشت و در ساعت 23:12 همان روز خورشید را ترک خواهد کرد اما به علت غروب خورشید در ساعت 19:59، ما قادر به مشاهده این گذر تا مراحل پایانی آن نخواهیم بود. اما باید خوشحال باشیم که نقطه اوج گذر را در ساعت 19:25 میتوانیم مشاهده کنیم.
به همین علت است که ایران جزء کشورهایی محسوب میشود که بخشهایی از گذر در آن قابل مشاهده است. تصویر زیر به وضوح مناطقی که رویت گذر در آنها کامل، ناقص و غیرممکن است را نشان میدهد.
آیا میتوانیم گذر عطارد از مقابل خورشید را مشاهده کنیم؟
در پاسخ باید بگوییم که بله، اما با شرایطی ایمن! نگاه مستقیم به نور خورشید، عوارض بسیاری برای چشمان انسان به همراه دارد. حال اگر از ابزاری رصدی جهت مشاهده خورشید استفاده میکنیم نیز اوضاع وخیمتر میشود. چرا که مشاهده با چشم غیر مسلح به خورشید و بدون عینکهای مخصوص رصد خورشید، سلامت چشم را به خطر میاندازد و حال اگر این اشعه قدرتمند از میان عدسیهای تقویت کننده یک ابزار رصدی مانند تلسکوپ و دوربین دو چشمی بگذرد، عواقبی همچون کوری را برای فرد به دنبال خواهد داشت.
برای مشاهده این واقعه چند راه مناسب و ایمن در پیش داریم:
الف) رصد خورشید با تلسکوپ و دوربین دو چشمی
همانگونه که پیشتر اشاره کردیم، رصد خورشید با تلسکوپ میتواند عواقب جبران ناپذیری در پی داشته باشد، در همین راستا باید ایمن سازیهای لازم را صورت دهیم. در اغلب موارد برای مشاهده خورشید توسط ابزارهای رصدی از فیلترهای مخصوصی که برروی دهانه ابزار نصب میشود، استفاده میکنیم. از معروف ترین این فیلترها میتوان به «فیلتر مایلار» و «فیلتر بادر» اشاره نمود که پس از نصب تصویری کاملا ایمن از خورشید را در اختیار رصدگر قرار میدهد.
(فیلتر مایلار نصب شده بر دهانه تلسکوپ)
(فیلتر مایلار نصب شده بر دهانه دوربین دو چشمی)
ب) رصد به روش غیر مستقیم
به دلیل آنکه عطارد ابعاد کوچکی داشته و همچنین فاصله زیادی با زمین دارد، نمیتوان بدون بزرگنمایی توسط ابزارهای رصدی و تنها با استفاده از عینکهای رصد ایمن خورشید، آن را مشاهده کرد. اما روشی قدیمی جهت رصد خورشید و عوارض سطح آن (همچون لکهها و پدیدههایی مانند گذر عطارد و زهره) استفاده کرد. بدین گونه که پس از تنظیم خورشید برروی دهانه تلسکوپ ( باز هم باید تایید کرد که حتی برای یه لحظه از پشت تلسکوپ نباید به خورشید خیره شد)، با استفاده از قرار دادن پرده و یا تکه کاغذ سفید در چند سانتیمتری چشمی تلسکوپ، میتوان تصویر خورشید را برروی صفحههای موجود مشاهده کنید. این روش یکی از ایمنترین و بیضررترین روشها در مشاهده خورشید است.
کجا میتوانیم این رخداد نجومی هیجانانگیز را مشاهده کنیم؟
همه جای ایران عزیز! البته اگر در محل مناسبی قرار بگیرید که افق باز داشته باشد، میتوانید در واپسین دقیقههای غروب خورشید، نقطه اوج این گذر را مشاهده کنید. اگر ابزار رصدی دارید طبق نکات گفته شده میتوانید به راحتی گذر را مشاهده کنید.
اگر ابزار رصدی نداشته باشیم چه کار کنیم؟
مراکز و گروههای نجومی بسیاری این واقعه را در روز 20 اردیبهشت 95 برای عموم مردم پوشش خواهند داد، که در چند روز آینده مطلبی با همین عنوان از وبسیات مجله علمی ایران منتشر خواهد شد.
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com