پژوهش بال پرواز مستندساز است

گروه سینما و تلویزیون: مستندساز شناخته‌شده درباره نقش پژوهش در ساخت آثار مستند سخن گفت و درباره پروژه‌ جدیدش توضیح داد که قرار است پرتره‌هایی درباره مفاخر فرهنگی و هنری باشد.
 
به گزارش بولتن نیوز، مستند «سعدی کارنو» ساخته عبدالحمید ارجمند و از تولیدات شبکه مستند سیما چندی پیش تندیس بهترین پژوهش و تحقیق فیلم مستند جشنواره فیلم کوتاه تهران را از آن خود کرد.
 
مستند «سعدی کارنو» درباره یکی از دو سرکرده انقلاب فرانسه شخصی به نام «لازار کارنو» است که دیدگاهی فرهنگی به انقلاب داشت و به اشعار سعدی هم علاقمند بود. او به خاطر عشق به سعدی وصیت می‌کند تمام بچه‌ها و نوادگانش نام سعدی را برای خود برگزینند. نوه او فردی به نام سعدی کارنو است که در زمان ناصرالدین شاه رییس جمهور فرانسه می‌شود. وی به خاطر علاقه فراوانی که به اشعار سعدی داشت از گلستان و بوستان سعدی تاثیر‌ گرفته است.
 
این مستند همچنین در اختتامیه سومین جشنواره تلویزیونی جام‌جم در بخش مستند جایزه تحقیق و پژوهش را گرفت. به این بهانه و همچنین مجموعه جدیدی که عبدالحمید ارجمند در حال ساخت آن برای شبکه مستند سیما است با او درباره پژوهش و تحقیق در مستند گفتگو کرده‌ایم.
 
*گرفتن چند جایزه پژوهش و تحقیق برای یک مستند آن هم در جشنواره‌های مختلف نمی‌تواند اتفاقی باشد. از تحقیق و پژوهش مستند «سعدی کارنو» بگویید؟
 
- باید بگویم که موضوع این مستند بسیار اتفاقی به ذهن من آمد و در یک سفر کاری که به پاریس رفته بودم با دیدن خیابانی به نام سعدی کارنو، این موضوع به ذهنم خطور کرد که این اسم تلفیقی و ایرانی فرانسوی چه معنایی می‌تواند داشته باشد. وقتی این موضوع را پیگیری کردم متوجه شدم این عنوان، نام رییس جمهور فقید فرانسه است که قسمتی از اسم او متخلص به سعدی شاعر ایرانی است.
 
با این سوال طرح اولیه مستند در ذهن من شکل گرفت. سوالی که حاصل دقت در محیط پیرامون بود. در بازگشت به ایران متاسفانه متوجه شدم که اطلاعات و منابع زیادی درباره این شخصیت تاریخی وجود ندارد. با این همه حدود چهارسال و نیم پیش، طرح اولیه تهیه و به سیما فیلم ارائه شد. با کمک مصاحبه و اینترنت طرح تکمیل‌تر شد و البته برای آن بودجه محدودی در نظر گرفته شد.
 
در واقع این کار به دلایلی که به نظرم کاملا غیر قابل قبول بود در سیمافیلم متوقف ماند. آنها بر مبنای تحقیقات اولیه من چشم‌انداز و دورنمایی از کار متصور نمی‌شدند. به نتیجه آن اعتقاد نداشتند و خیال می‌کردند این موضوع دور از حقیقت است. طرح یک سال بی نتیجه باقی ماند تا اینکه با دکتر پورحسین مدیر شبکه مستند ملاقات کردم. او کنجکاوانه به دنبال کشف ایده‌های نو در ساخت مستند بود و به موضوع سعدی کارنو نیز علاقمند شد و در طول کار نیز مدام پیگیری می‌کرد. او چشم انداز درستی از موضوع داشت و شاید همین موضوع دلیل موفقیت این مستند شد. واقعا هم باید گفت مدیر فرهنگی نباید در همه زمینه‌ها کارشناس باشد بلکه باید بتواند چشم انداز موضوع را بفهمد و درک صحیحی از آن داشته باشد.

 
*بعد از تصویب ساخت «سعدی کارنو» تحقیقات آن چه روندی را طی کرد؟
 
- پس از تصویب طرح به فرانسه رفتیم و ناگزیر در مدت محدودی که امکاناتمان اجازه می‌داد به طور همزمان تصویربرداری و پژوهش و تحقیق را پیش بردیم. در واقع منبع تحقیقاتی زیادی نیز نداشتیم و باید تحقیق را از طریق مصاحبه‌های متعدد انجام می‌دادیم. با 10 نفر به طور مفصل گفتگو کردیم و می‌توان گفت این تعداد تقریبا تمام افرادی بودند که در فرانسه درباره سعدی کارنو و رابطه او با شاعر شیرازی اطلاع داشتند.
 
قبل از سفر مترجم ما با تمام این افراد هماهنگ کرده بود و برنامه فشرده‌ای ترتیب داده بود. بنابراین به محض ورود به فرانسه به شهرهای مختلف رفتیم و ابتدا با نوادگان خاندان سعدی کارنو و سپس با پژوهشگران این حوزه گفتگو کردیم. بعد از این مصاحبه‌ها نیز سایر مواد تصویری مورد نیازمان را ضبط کردیم.
 
سختی کار در این بود که همزمان پژوهش می‌کردیم و در کنار آن چگونه مصور کردن را پیش می‌بردیم. چون آنچه در گفتگوها ضبط می‌شد صرفا مصاحبه بود و برای تبدیل شدن یک مصاحبه به تصویر یک مستند، نیاز به پژوهش میدانی، تحقیقی و تصویری به طور همزمان بود. در نهایت به مدت 21 روز شبانه‌روز تصویربرداری کردیم تا به این نتیجه رسیدیم که آنچه می‌خواهیم به صید قلابمان افتاده است. با این حال در بازگشت به تهران مجددا تمام متون را ترجمه کردیم و برای نگارش متن با استفاده از متون تحقیق و کتاب‌هایی که از آنجا تهیه کرده بودم به اضافه روزنامه‌ها و جراید آن روزها و حتی اسناد ازدواج و کپی شناسنامه‌های خاندان سعدی کارنو آماده شدم. تمام این‌ها می‌توانستند به نوبه خود به مستند شدن اثر کمک بیشتری کنند.
 
*یعنی معتقدید پژوهش و منابع تحقیقاتی هستند که به رشد یک مستند کمک می‌کنند؟
 
- اگر بگویم یک مستند بیش از هر چیز مدیون ایده اولیه است، حرف دور از ذهنی نیست. ایده خوب که کمتر در آثار دیگر تکرار شده است می‌تواند یک مستند را برای یک جهش خوب در ذهن مخاطب پربار کند. به خصوص یک تحقیق خوب می‌تواند ذهن کارگردان را به پرواز دربیاورد و او را در خلق تصاویر مستند چابک کند. بدون داشتن این برنامه ریزی، کارگردان روی زمین است و قدرت پرواز ندارد.
 
تحقیق خوب چون بالی است که کارگردان می‌تواند با آن پرواز کند. این مستند هم از آنجا که تاکنون کسی روی موضوع آن مطالعه نکرده بود و به خصوص اشاره به شاعری به نام سعدی که برای ما ارزشمند است و حال می‌بینیم در کشورهای دیگر چقدر محبوبیت دارد، جذابیت خاصی ایجاد می‌کند و برای مخاطب جذاب است که این موضوع چگونه برای آن‌ها کشف شده به خصوص در این سطح که یک سیاستمدار و یک رییس جمهور در فرانسه آن هم موازی با دوره قاجار که متاسفانه کشور در خوابی عمیق فرو رفته، در حال تجزیه شدن است و هیچ کار تبلیغاتی وجود ندارد، در این موقعیت این اطلاع عجیب است و دلیل آن روح بلند و بزرگ شاعران ایران زمین و قدرت فرهنگی ما است که شاعران ایرانی مرزها را در می‌نوردند.
 
*چرا مستندسازان ما اهمیت زیادی به تحقیق نمی‌دهند؟ مشکلات مالی؟ عدم دانش به این موضوع یا چیزهای دیگر؟
 
- متولیان مستند به ویژه شبکه مستند سیما که پخش آثار مستند را بر عهده دارند باید بر این موضوع همواره مراقبت کنند که چگونه یک مستند به معنی واقعی کلمه تولید می‌شود. قبل از آن باید تمام مستندسازان بر این موضوع اهتمام کنند که موظفند یک مستند حقیقی را روایت کنند که متکی به سند است. این موضوع ارزشمند است که حقیقتی بر اساس سند و مدرک کشف شود. چیزی که وظیفه مستندساز را افزایش می‌دهد و اگر کشف نشود این اشکال متوجه مستندسازان ماست.
 
شاید به همین دلیل بیشتر مستندهای ما به حدی نمی‌رسند که مورد توجه مخاطب جهانی قرار گیرند. این موضوع شاید به خاطر بی توجهی و به نوعی تنبلی مستندسازی است که به تحقیق کم توجهی می‌کند و یا فکر می‌کند با تصویر سازی صرف می‌تواند کار کند. خوشبختانه شبکه مستند با دقت به این مسائل توجه می‌کند. به ویژه درباره این مستند بسیار به من تاکید می‌شد که کوچکترین حرفی که سند محکمی‌ ندارد درباره سعدی کارنو مطرح نشود.
 
حقیقت این است که بودجه و مسایل مالی آنقدر در این موضوع دخیل نیست و کسی نمی‌تواند ادعا کند با بودجه زیاد یک مستند خوب می‌سازد. بلکه دقت، آگاهی و کشف حقایق است که باعث می‌شود یک مستند اوج بگیرد. البته توفیق این مستند که در سه جشنواره جایزه پژوهش گرفت نیز بیش از هر چیز مربوط می‌شود به دست اندرکاران شبکه مستند که چشم انداز درستی از نتیجه کار داشتند و از آن حمایت کردند.
 
*موضوع مستند بعدی شما چیست؟
 
- در حال حاضر مراحل تحقیق مجموعه مستندی برای شبکه مستند را انجام می‌دهم که در مرحله مقدماتی تولید قرار دارد و نوعی بازشناسی مفاخر تاریخ، فرهنگ و هنر است. هر قسمت از این اثر در 45 دقیقه پرتره‌ای درباره مفاخر ادبی و فرهنگی کشور است. در حال تحقیق برای انتخاب سوژه‌های مناسب هر قسمت هستیم. از آن جا که تعداد مفاخر کشور زیاد است ناگزیریم در مرحله اول که در 20 قسمت تولید می‌شود، برخی مفاخر ادبی و فرهنگی را گلچین کنیم و ابتدا نیز به سراغ مفاخری خواهیم رفت که در قید حیات هستند و سپس به سراغ گذشتگان می‌رویم. فعلا اساتیدی همچون بهاالدین خرمشاهی، اسماعیل سعادت ، احمد سمیعی گیلانی و مهدی محقق انتخاب شدند که اگر شرایط اجازه داد به سراغ ساخت مستند زندگی آنها می‌رویم.
 
*نکته دیگری هم مانده؟
 
- شبکه مستند فرصت خوبی برای مستندسازان است. باید از همه مستندسازان کشور دعوت کرد تا به ایده‌های نو توجه کنند. حتی اگر یک موضوع مستند ولو تکراری به ما ارجاع شود می‌توانیم با نگاه نو به آن بپردازیم. آن چه یک مستند را از نظر موضوع جذاب می‌کند نگاه نو در کنار اطلاعات، پرداخت، ساختار و متن نو آن است. اینکه چرا بیشتر مستندهای مناسبتی ما لاغر و بی جان هستند، آن هم در کشور ما که سرشار از مناسبت‌های ملی و مذهبی است، به خاطر نبود نگاه نو در مرحله تحقیق و تولید است. امیدوارم مستندسازان کشورمان بیش از گذشته به پژوهش در مستند توجه کنند.