بن بست فیلترینگ

فیلترینگ مساله ی جدیدی در ایران نیست؛ سال هاست که دسترسی به بسیاری از فضاهای مجازی به دلایل مختلف از جمله حفاظت از حریم اخلاقی جامعه محدود شده است؛ گرچه با کلیت این هدف بسیاری موافق هستند اما آنچه در این میان در هاله یی از ابهام است، تعیین مصادیق مجرمانه و غیراخلاقی است.

بسیاری معتقدند اعمال محدودیتی که در مورد بسیاری از تارنماها انجام شده، تناسبی با هدف اعلام شده ندارد و بیش از هر چیز تصور اعمال محدودیت برای دسترسی آزاد به اطلاعات و ابزارهای جدید ارتباطی برای شهروندان را تقویت کرده است.

پیشرفت فناوری و ظهور امکانات متعدد در راستای برقراریِ ارتباط جمعیِ هرچه گسترده تر، چنان بروز گسترده یی در زندگی مردم سراسر جهان داشته است که در بسیاری از کشورها، اکنون زندگی بدون اتکا به این امکانات غیرممکن شده است.

پیشرفت فناوری در کشور ما نیز گرچه بسیار محدودتر ولی اتفاق افتاده است و نمی توان وابستگیِ زندگی قشر وسیعی از مردم به امکانات جدید ارتباطاتی را نادیده گرفت. در این شرایط، آیا طرح موضوع هایی نظیر فیلترینگ ابزارهایی که به دلیل رایگان بودن و سادگیِ نصب و استفاده، در ایران نیز مانند سایر کشورهای جهان، علاقمندان و کاربران فراوانی دارند، با توجیه رویارویی با آسیب های احتمالی آن ها، راه حل منطقی و تاثیرگذاری است؟



***سیاستی بی نتیجه

تهدید امنیت داخلی، تاثیرات منفی بر نسل جوان، غیر قابل نظارت و کنترل بودن تبادل اطلاعات گسترده یی که در این شبکه ها صورت می گیرد و ده ها مورد دیگر، نمونه هایی هستند که موافقان فیلترینگ ابزارهایی همچون وایبر و تانگو با استناد به آن، قصد اجرایی کردن این سیاست را دارند. ولی آیا با اعمال فیلتر، همه ی این آسیب ها رفع خواهند شد؟

«ماشاالله شمس الواعظین» روزنامه نگار در این خصوص به پژوهشگر ایرنا گفت: فیلترینگ، همواره ساده ترین و در عین حال بی نتیجه ترین تصمیمی است که در خصوص رویارویی با ابزارهای ارتباطی مدرن در کشور ما گرفته شده است. متاسفانه از ابتدای انقلاب تاکنون و با وجود پیشرفت سریع فناوری در این سال ها، در کشور ما همواره نگاهی منفی نسبت به این موضوع وجود داشته است. ما تا سال ها بر روی باورهای آمیخته با تعصبی نظیر حرام بودن رسانه هایی همچون ویدیو، اینترنت، ماهواره، موبایل و حتی دستگاه فکس مقاومت کرده ایم. اکنون نیز باوجود گذشت سالیان، این تعصب باقی است و این بار دامن تانگو و وایبر را گرفته است.

البته شمس الواعظین به آسیب هایی که این ابزارها مانند هر رسانه ی دیگری ممکن است در پی داشته باشند اشاره کرد و گفت: این نکته که هر ابزار مدرنی می تواند ضایعاتی نیز در بر داشته باشد یک واقعیت است و من نیز آن را انکار نمی کنم. ولی نکته ی مهم این است که فایده های این ابزارها نسبت به ضایعات آن بسیار بیشتر است.

«علی اصغر کیا» عضو هیات علمی دانشکده ی علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی نیز در این خصوص به پژوهشگر ایرنا گفت: فیلترینگ هیچوقت جواب نخواهد داد. با ایجاد محدودیت در دسترسی مردم به ابزارهای ارتباطی، ما تنها عده یی را به فکر می اندازیم تا راهی برای دور زدن این محدودیت ها پیدا کنند. بنابراین ما با ایجاد محدودیت نه تنها کمکی به رویارویی با این معضلات نخواهیم کرد، بلکه استقبال از آن ها را نیز افزایش خواهیم داد.

وی با بیان اینکه فناوری های مدرن هر روز در حال پیشرفت هستند و زندگی مردم به طرز غیر قابل انکاری به آن ها وابسته است افزود: همین عامل سبب شده است تا مردم بیشتر به دیده ی فرصت به آن ها نگاه کنند تا یک تهدید. ولی در عین حال نباید از ضررهایی که ممکن است این شبکه ها در بر داشته باشند که عمدتا نیز نسل جوان از آن ها متاثر می شوند غافل بود. ولی فیلترینگ در این خصوص کارساز نخواهد بود و حتی نتیجه ی عکس در بر خواهد داشت.

به باور بسیاری از کارشناسان، اعمال محدویت بر بسیاری از شبکه های اجتماعی در سال های اخیر تاثیر چندانی در میزان اقبال عمومی به این شبکه ها نداشته و بلکه انگیزه ها را برای استفاده از چنین فضاهایی افزایش داده است.

شمس الواعظین در این خصوص گفت: فیلترینگ «فیس بوک» و پارازیت ماهواره، پیشتر ثابت کرده است که این سیاست، هرگز پاسخگو نخواهد بود. ما نزدیک به 48 شبکه ی فارسی زبان داخلی داریم؛ ولی چرا هیچ یک از آن ها توان رویارویی با یک کانال خارجیِ فارسی زبانِ خاص را ندارد؟ به این خاطر که این شبکه با درک نیاز مخاطب خود و برنامه سازی با در نظر گرفتن این نیازها، جذبِ مخاطب بالایی داشته است. پس فیلتر راه درست رویارویی نیست.



***آنچه موافقان فیلترینگ در نظر نمی گیرند

گفته می شود ابزارهای ارتباطی همچون وایبر، تانگو و واتس اَپ در ایران بیش از 5 میلیون کاربر دارند. با وجود آن که ممکن است در بین مخاطبان میلیونی این شبکه ها ممکن است افرادی که استفاده ی نادرستی از آن ها می کنند وجود داشته باشد، تاثیر فیلترینگ این شبکه ها بر میلیون ها کاربر آن ها چه خواهد بود؟ شاید این نکته یی است که حامیان فیلترینگ هرگز توجه درستی به آن نکرده اند. این ابزارهای ارتباطی در کنار آسیب هایی که عده یی آنها را بزرگ نمایی می کنند، فایده های بیشماری نیز دارند که بدون شک حذف آن ها بر کاربرانشان تاثیر خواهد گذاشت.

شمس الواعظین در بخش دیگر گفت و گوی خود با پژوهشگر ایرنا با اشاره به اینکه حذف این امکانات نه به نفع مردم خواهد بود و نه حکومت توضیح داد: فیلتر این شبکه ها دارای جنبه های اجتماعیِ گسترده یی است. وایبر در زمان حاضر وقت زیادی از اوقات فراغت بسیاری از خانم های خانه دار را پر کرده است و آن ها نیز در کنار بسیاری دیگر از اقشار و مشاغل، با تشکیل گروه های مختلف به بحث و تبادل نظر در این فضا می پردازند. این نکته ی مهم و حتی زیبایی است و جنبه های آموزشی و تفریحی بسیاری را در برمی گیرد.

وی افزود: اکنون میلیون ها نفر از مردم ما در این شبکه ها عضو هستند و از امکانات آن استفاده می کنند. قرار گرفتن در مسیر این جریان و تلاش برای حذف آن، نتیجه ی خطرناکی برای حکومت در بر خواهد داشت و آن، درگیری با بدنه ی اجتماعی است. وایبر اکنون جایگاه خود را به عنوان یک ابزار ارتباطی در میان همه ی گروه ها و اقشار پیدا کرده است. کاربران این شبکه با استفاده از آن به تبادل نظر، مهارت، اطلاعات و حتی لطیفه می پردازند و از این رو، وایبر حتی در جریان فرهنگ سازی ما نیز ایفای نقش می کند. یعنی هیچ یک از این افراد تشخیص نمی دهند چگونه از این ابزار استفاده کنند و باید قربانی عده یی استثنا شوند؟

کیا نیز فیلترینگ را حذفِ صورت مساله توصیف کرد و گفت: همه ی ابزارهای ارتباطی در کنار فایده ممکن است مضراتی نیز در بر داشته باشند ولی فیلترینگ تنها موجب خواهد شد فایده های بسیار این ابزارها نادیده گرفته شود.



***آیا شبکه های داخلی موثر خواهند بود؟

همزمان با تاکید برخی بر ضرورت اعمال محدودیت بر شبکه های اجتماعی و سامانه های پیام رسان تلفن همراه، بحث هایی در ارتباط با ضرورت طراحی و ارایه ی سرویس های داخلی مشابه، مطرح شده است.

«رمضانعلی سبحانی فر» نماینده ی مجلس شورای اسلامی و عضو کارگروه «تعیین مصادیق مجرمانه» در این ارتباط گفت: سیاست های کارگروه در این خصوص این است که ما باید شبکه های اجتماعی ملی و داخلی داشته باشیم که بتواند سرویس ها و خدماتی را که سایر شبکه های غیربومی ارایه می کنند در اختیار مردم قرار دهد و حتی از آن ها با کیفیت تر و ارزان تر باشد. در این صورت مردمِ ما تشویق خواهند شد تا از شبکه های داخلی استفاده کنند و همین مساله باعث کاهش آسیب های احتمالی در این ارتباط خواهد شد.

در این بین، شمس الواعظین نظر چندان مثبتی نسبت به نمونه های داخلی شبکه های اجتماعی و سامانه های پیام رسان تلفن همراه ندارد. وی در این ارتباط گفت: مشکل اصلی، نبود شبکه های داخلی نیست. متاسفانه این معمول شده که با ابزارهایی که به نوعی کنترل آن از دست دولت خارج است، مخالفت می شود. بنابراین حتی در صورت تعبیه شدن این ابزارها در داخل، ممکن است با واکنش منفی مسوولان رو به رو شویم.

علی اصغر کیا اما نظری دیگر در این خصوص داشت. او معتقد است: با در نظر گرفتن دغدغه هایی نظیر مشکل های امنیتی و تهدیدهای خارجی در خصوص استفاده از این شبکه ها، نمونه های داخلی ایده ی خوبی است؛ ولی در کشور توان کافی برای جذب مخاطب در راستای جایگزینی نمونه های داخلی بجای خارجی وجود ندارد.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: بدون شک مالکیت و نحوه ی اداره ی این شبکه ها بسیار مهم است ولی مشکل این است که این شبکه ها بخش مهمی از مخاطبان خود را از طریق تنوع جذب می کنند و این فاکتوری است که نمونه های داخلی از آن برخوردار نیستند. چنانچه ما در گذشته شاهد بودیم، شبکه های اجتماعی داخلی نظیر «فیس نما» تا کنون قادر به جایگزینی فیس بوک نبوده اند. علاوه بر این، جنبه ی کارکرد جهانی ِ این شبکه ها یکی از مهم ترین عوامل جذابیت آن ها است.



***چه باید کرد؟

راه حلی ساده انگارانه در برخورد با مساله یی چندلایه و پیچیده. شاید این را بتوان توصیفی مناسب برای سیاست فیلترینگ دانست. به نظر می رسد صدور حکم فیلتر به محض ظهور کوچک ترین معضلی در خصوص ابزارهای ارتباطی، به یک رسم تبدیل شده است؛ رسمی که جای خالی حقوق مخاطبان و نظرهای کارشناسی که بدون شک بارها نتیجه بخش تر از فیلترینگ خواهد بود در آن به خوبی نمایان است.

علی اصغر کیا به عنوان فردی که سال ها مشغول تدریس علوم ارتباطات در کشور بوده، در پاسخ به این پرسش که بجای انتخاب گزینه ی فیلتر چه راه های دیگری برای جلوگیری از آسیب های احتمالی در فضای مجازی وجود دارد، گفت: در راستای جلوگیری از بروز خطرات احتمالی، آموزش و فرهنگ سازی مهم ترین نکته است.

کیا افزود: بجای پاک کردن صورت مساله و حذف آن به وسیله ی فیلتر، ما می توانیم با دادن آموزش های صحیح به خانواده ها از بروز مشکلات احتمالی جلوگیری کنیم. در این میان صدا و سیما نقش بسیار موثری دارد. این رسانه می تواند با آشنا کردن و آگاهی دادن به مردم در خصوص کارکردهای مثبت این ابزارها در کنار کارکردهای منفی یی که ممکن است در بر داشته باشد، زمینه های استفاده ی درست از آن ها را فراهم کند. کارکردهای منفی این ابزارها با بالا رفتن سطح آگاهی مردم بطور خود به خودی کاهش چشم گیری خواهد داشت.

معاون پژوهشی دانشکده ی علوم اجتماعی و ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به اینکه در این راه ضروری است که سیاست گذاری های رسانه یی کشور نیز دچار تحول شود گفت: به اعتقاد من شورای عالی اطلاع رسانی و شورای عالی فضای مجازی باید فعال تر باشند و عملکرد و تصمیم گیری های خود را با در نظر گرفتن موقعیت روز و لحاظ همه ی جنبه ها انجام دهند. مهم تر از همه اینکه ما نیاز به نظام جامع رسانه یی داریم که بتواند به خوبی کنترل کننده و پاسخگوی فناوری و ابزارهای جدیدی که وارد کشور می شود باشد و با ارایه ی آموزش های صحیح و اطلاع رسانی در خصوص آن ها به استفاده ی هرچه بیشتر از آن ها کمک کند.

رمضانعلی سبحانی فر نیز در خصوص راه های صحیح رویارویی با معضل های احتمالی شبکه های خارجی گفت: فیلترینگ، تنها و بهترین راه حل نیست. ما به ارتقای سیستم های ارتباطی مدرن خود از نظر فنی و هوشمندسازی نیاز داریم تا بتوانیم نظارت کافی را اعمال کرده و بصورت هوشمندانه، بخش های مخرب را از دسترس خارج کنیم.

شمس الواعظین نیز در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا بر ضرورت جایگزینی سیاست محدودیت با بهسازیِ بهره وریِ ابزارهای مدرن ارتباطی گفت: شاید با سرعت های متفاوت، ولی همه ی کشورهای جهان در حال حرکت بسوی عصر اینترنت هستند و ما هر روز با ابزارهای ارتباطیِ بسیار پیشرفته تری رو به رو خواهیم شد. بنابراین به هیچ وجه نمی توان جلوی این پیشرفت را گرفت.

شمس الواعظین تاکید کرد که در صورت اعمال محدودیت های بیشتر بر فضای مجازی، شاهد گسترش پدیده «شایعه» خواهیم بود که در چنین وضعیتی واقعیت ها دگرگون جلوه می کنند و هم مردم ضرر می کنند و هم حکومت.



***دولت یازدهم مدافع جریان آزاد اطلاع رسانی

دولت یازدهم و در صدر آن «حسن روحانی» بارها بر ضرورت گردش آزاد اطلاعات و حق دسترسی آسان و گسترده شهروندان به فضای مجازی و ابزارهای ارتباطی تاکید کرده است.

رییس جمهوری چند روز پیش در گفت وگو با شبکه خبری «ان بی سی» آمریکا در پاسخ به سوالی درباره اینکه آیا دولت ایران فیلتر اینترنت را متوقف خواهد کرد، گفت: دولت به دنبال اجرای حقوق شهروندی است و به زودی منشوری به عنوان منشور شهروندی منشتر می شود. ما می خواهیم مردم در چارچوب زندگی خصوصی آزاد باشد. در دنیایی امروز دسترسی به آطلاعات، حق گفت و گو وحق تبادل اندیشه حق ملت ایران است.

وی درباره فیلترینگ اینترنت افزود: البته همه دولت ها دنبال نوعی نظارت بر شبکه اطلاعاتی جهانی هستند. برای ما مسایل اخلاقی و هویت ملی بسیار مهم است بنابراین در این زمینه حساسیت به خرج می دهیم. اما دلمان می خواهد، مردمان از همه یافته های بشری، علم و اندیشه های گوناگون مطلع باشند. بنابراین یکی از برنامه های دولت توسعه زیرساخت های دیجیتالی است.

روحانی در پاسخ به این پرسش خبرنگار که «آیا این یعنی اینکه مردم ایران به توییتر و فیسبوک دسترسی خواهند داشت؟» گفت: دیدگاه دولت این است که مردم باید به تمام اطلاعات جهان دسترسی داشته باشند. نظارت ما در این مورد باید بر حفظ هویت ملی و اخلاقیات ما مبتنی باشد.

رییس جمهوری ایران درباره نقش فناوری و شبکه های اجتماعی در دیپلماسی اظهار داشت: شبکه های اجتماعی بسیار مهم است. در دوران انتخابات، ما ستاد قوی نداشتم. همه طرفداران ما مخصوصا جوان ها از این شبکه ها استفاده می کردند الان هم دارند از این شبکه ها استفاده می کنند. حتی از طریق این شبکه ها به روی دولت نظارت می کنند. من از نظارت جوانان خوشحال هستم.

روحانی چندی پیش نیز در جریان سفر به استان خراسان رضوی تاکید کرد: فرهنگ با ون و فیلتر و پاسبان درست نمی شود.