بازگشت 11 تن طلا به ايران از روسیه

به گزارش بولتن نیوز به نقل از دنیای اقتصاد، ماجرا از اين قرار بود که بانک ملي ايران بابت اسکناس هاي اضافي که در دوران اشغال نظامي ايران در اختيار شوروي گذاشته بود، مبلغ بيست ميليون دلار (۱۲ ميليون دلار به صورت۶۰ درصد شمش طلاو هشت ميليون دلار آمريکا) از بانک دولتي شوروي بستانکار بود. بر اساس محاسبه اي که صورت گرفت، شوروي بايد ۱۱ تن طلا(بابت ۱۲ ميليون دلار مذکور) به ايران مي پرداخت.

در جريان جنگ جهاني که ايران اشغال شد، متفقين مخارج زيادي داشتند، به ويژه روس ها که منبع تامين آذوقه شان يعني اوکراين به دست آلماني ها افتاده بود و آنها براي نيرو هايشان در ايران و همچنين براي مردمشان به آذوقه نياز داشتند. پيش از اشغال، گندم در ايران خرواري ۱۲ تومان بود. دولت براي اينکه به خارجي نفروشند آن را به خرواري ۱۰۰ تومان رساند، اما اشغالگران قيمت گندم را به خرواري ۴۰۰ تومان رساندند. همچنين متفقين براي خريد آذوقه به پول ايران احتياج داشتند، لذا درصدد برآمدند يک حساب جاري در يک بانک ايراني افتتاح کنند. به همين دليل در بانک ملي دو حساب جداگانه ارزي براي دلار آمريکا و پوند انگليس افتتاح شد تا آن ها ارز خود را به اين حساب واريز کنند و در مقابل از ايران ريال بگيرند و آذوقه بخرند. متفقين چنين استدلال مي کردند که اين ارز پس از جنگ به کار ايران مي آيد. روس ها نيز مي خواستند حساب ارزي بر مبناي روبل باز کنند ولي دولت ايران روبل شوروي را قبول نداشت، چون بسيار ضعيف بود. در نهايت قرار شد روس ها که طلاي زيادي داشتند (زيرا مقدار زيادي طلاي خاندان تزار را مصادره و به شمش تبديل کرده بودند) به ازاي ريالي که مي گيرند به ايران طلاتحويل بدهند. پس از خاتمه جنگ دوم جهاني، بدهي روس ها به ايران به ۱۱ تن طلارسيد (از سال ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۵) اما آنها علاوه بر اينکه طلب ايران را نمي پرداختند، از تخليه کشور نيز امتناع کردند.

در جريان نهضت ملي کردن صنعت نفت که مصدق وارد ميدان مبارزه با انگليس (و بعد ها نيز آمريکا) شد، منابع نفت ايران در اختيار انگليسي ها بود. آنها ايران را تحريم و حتي کشتي اي که نفت ايران را مي برد توقيف نمودند و به علاوه در دادگاه نيز ايران را محکوم کردند و گفتند: اگر کشتي حامل نفت ايران را بگيريم، کالاي دزدي محسوب مي شود. از يکسو در شرايط سخت ناشي از تحريم اقتصادي، حقوق ارتش هفت ماه عقب افتاده بود و دولت در شرايط بسيار وخيمي به سر مي برد و از سوي ديگر مصدق که حد اعلاي آزادي را به توده اي ها داده و روابط با شوروي را به سطح خوبي رسانده بود، مي خواست از آنها چيزي بگيرد. از ديدگاه مصدق حق اين بود که در آن شرايط خطير، شوروي سوسياليست به دولت ضعيف ايران که با دو دولت امپرياليست (آمريکا و انگليس) پنجه در پنجه انداخته بود کمک برساند؛ اما مصدق هر چه تلاش کرد تا لااقل ۱۱ تن طلارا که حق مسلم ايران بود بگيرد، روس ها قبول نکردند.

دکتر عنايت الله رضا درباره بهانه شوروي براي مخالفت با تحويل طلاها به دولت مصدق مي گويد: «دکتر مصدق از شوروي خواست که ۱۱ تن طلايي که در دوران جنگ جهاني دوم طلب داشتيم، پس بدهند. جوابي که به او مي دهند اين است که اين طلامتعلق به ملت ايران است و به دولتي داده خواهد شد که نماينده واقعي مردم ايران باشد. اين مطلبي را که عرض کردم از روزنامه هاي داخل شوروي بود و خودم در شوروي که بودم خواندم.»

با وقوع کودتاي ۲۸ مرداد دولت ملي سقوط کرد و کابينه زاهدي بر سر کار آمد. نخست وزير مورد حمايت شاه در دوران حکومت خود سياست سختي عليه توده اي ها اتخاذ کرد. گروهي از آنها را اعدام و ديگران را زنداني و مطبوعاتشان را تعطيل کرد. در اين گير و دار ناگهان خبر پيچيد که شوروي ۱۱ تن طلارا به حکومت زاهدي تحويل داده است. در زمان محمدرضا پهلوي هيچ کس نفهميد قضيه از چه قرار است اما بعد از انقلاب مقداري از اسناد، علني و معلوم شد که حکومت زاهدي در آذرماه ۱۳۳۳ موافقت نامه ايران و شوروي راجع به حل مساله مرزي و مالي في مابين را با شوروي در تهران به امضا رسانده که طبق ماده اول آن «طرفين متعاهدين تاييد مي کنند که مرز ميان ايران و شوروي... مطابق با دژ عباس آباد در قريه حصار در خاک ايران مي ماند اما قريه فيروزه و املاک اطراف آن به شوروي داده مي شود.» در ماده ۴ نيز «طرفين موافقت کردند که تمام دعاوي مربوط به جنگ دوم جهاني را به شرح زير حل و فصل کنند: بانک دولتي شوروي تا دو هفته پس از امضاي عهدنامه در ايستگاه مرزي جلفا ۱۱۱۹۶ کيلو و هفتاد گرم طلارا به ايران تحويل دهند...» و بدين ترتيب مقرر شد شهرستان فيروزه رسما به روس ها تحويل و در عوض اختلافات مرزي ايران و شوروي در دو ناحيه مرزي (سرخس و مغان) به نفع ايران حل شود. به عبارت ديگر، روس ها حدود ۱۲۰ کيلومتر مربع از زمين هاي مورد اختلاف را که قسمتي از آن در مغان و آستارا و قسمتي ديگر در ناحيه سرخس شوروي واقع بود به ايران دادند و در عوض شهرستان مهم و خوش آب و هواي فيروزه را که اگر به ايران برمي گشت يکي از زيبا ترين مناطق ييلاقي خراسان مي شد، رسما و قانونا به تصرف خود درآوردند. مجلس دوره ۱۸ اين قرار و حسب الامري را با يک قيام و قعود ساده تصويب کرد.

اين چنين بود که دولت شوروي که از پرداخت ۱۱ تن طلاي ايران، به حکومت دکتر مصدق امتناع ورزيده بود، نه دو هفته بعد که حدود شش ماه بعد از امضاي عهدنامه، در خرداد ۱۳۳۴ محموله مذکور را به دولت زاهدي تحويل داد.

منابع:

شوروي، انگلستان و نهضت ملي ايران، گفت وگو با دکتر عنايت الله رضا، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران

تحويل ۱۱ تن طلاي ايران توسط شوروي در مرز جلفا، حسين نوري، جام جم آنلاين