«زردِ مطبوعاتی»؛ این رنگِ محبوب و پُرفروش!

گروه ادبیات، نشر و رسانه، Sensational Journalism همان چیزی است که در فرهنگ روزنامه نگاری فارسی باه آن زردنویسی گفته و به عنوان آفت روزنامه نویسی شناخته می شود و به جای تبعیت از معیارهای روزنامه نگاری روشنفکرانه و علمی، با استفاده از روش‌های مبتذل برای جذب مخاطبان هرچه بیشتر اقدام می‌كند و طبیعتاً‌ مقیاس سنجش آن به هیچ عنوان ویژگی نخبگی را متبادر نمی كند و آن چنان که از معنای اصلاح لاتین آن برمی آید،‌ نوعی روزنامه نویسی متكی بر احساسات مخاطبان است.
 
به گزارش بولتن نیوز،‌ پس از انقلاب اینترنت که منجربه به وجودآمدن نوعی آزادی عمل افزون تر در هرگونه فعالیت رسانه ای گردید و نیز از دیگرسو  تولید نشریات مجازی را با صرف هزینه ای ناچیز امکان پذیر نمود،‌ نوعی روزنامه نگاری و روزنامه نویسی عمومی در فضای مجازی به وجود آمد و متعاقباً منجر به افزایش قارچ گونه نشریات و مطبوعات الکترونیک گردید که سهم مطبوعات فارسی در این بازار داغ، ‌سهم قابل توجهی است؛‌ تا آن جا که این روزها به قول یکی از همکاران پیشکسوت، "اگر هر واژه ای را درکنار کلماتی همچون "نیوز" یا "آنلاین" و پسوندهای انگلیسی از این دست قرارداده و در مرورگرهای اینترنتی جستجو کنی،‌ بی شک با یک شبکه رسانه ای جدی، پیچیده و چندلایه مواجه خواهی شد!" که البته این جدیت،‌ صرفاً در بازنشر عین به عین تمامی اخبارِ تمامی خبرگزاری های موجود، با فاصلۀ کمتر از تصور، نمود دارد؛ نه به هیچ عنوان، ذرّه ای در تولید محتوایی جدی!
 

پیش از ورود به مباحث اصلی، همین جا بگوییم که اینجا نمی خواهیم(نمی توانیم) همۀ ابعاد زردنویسی را یک جا تحلیل نموده و با آن دست و پنجه نرم کنیم؛ چه اساساً بررسی همۀ ابعاد هرچیزی در یک نشست و در منزلی یگانه، یعنی بررسی سطحی و تحلیل آبکی به منظور پُر کردن صفحه و این معضل اگر در هر نوشته ای صرفاً نوعی کژروی و ضعف باشد، اینجا علاوه بر این دست اغلاط، متناقض نیز هست و لاجرم قرار را بر این می گذاریم که این جا صرفاً طرح بحث کنیم و با اشاره به ابعاد مختلف زردنویسی، این مسیر پُر پیچ و خم را بیآغازیم.
 
زردنگاری یا روزنامه نگاری و خبرنگاری زرد چیست؟
 
بنابر تعاریف دانشنامه ای «خبرنگاری زرد» (و خبرنگار زرد) به خبرها (و خبرنگارانی) اطلاق می‌شود که پایشان را از اصول حرفه‌ای و اخلاقی روزنامه نگاری بیرون گذاشته و به موضوعاتی مانند رسوایی و تهمت‌های جنسی، دلالی تهمت و شبهه واردکردن به دیگران یا دست آویز کردن موضوعات احساسی برای سوءاستفاده از آن ها، می پردازند و به همین دلیل در اصطلاح آن را «توهین ناتمام»(not quite libel) نیز می خوانند. این واژه نخستین بار در ایالات متحده و در عصرحکمفرمایی سرمایه داری، در واسین دهۀ قرن نوزدهم و نخستین سال های قرن بیستم، ساخته و در ادبیات مطبوعاتی آن دوره مصطلح گردید.
 
داستان این "توهین ناتمام" به جنگ و جدال رسانه ای و تیراژ بالاتر مربوط است و ماجرا از این قرار که گویا باعث و بانی پیدایش این فرهنگ مطبوعاتی و متعاقباً این اصطلاح نیز اصطلاح "زرد نویسی"، 2 مدیر 2 روزنامۀ نیویورکی بودند؛ ژوزف پولیتزر مدیر روزنامۀ «نیویورک وورلد» و ویلیام راندالف هیسر مدیر «روزنامۀ نیویورک ژورنال»!  
 
طی سال های ۱۸۹۸ تا ۱۸۹۵ این دو روزنامه که برای جذب بیشتر مخاطبان و بالابردن تیراژ روزنامه های شان، اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری را زیر پا گذارده و با تحریف و احساسی کردن بیش از حد اخبار و مطالب شان، وارد رقابتی بی پایان و جدی با یکدیگر شده بودند. رقابت رسانه ای که منتقدین مطبوعاتی نیویورک را واداشت تا درسال ۱۸۹۷ واژهٔ «روزنامه نگاری مسخرهٔ زرد» را برای توصیف این 2 روزنامه و فرهنگ رقابتی حاکم بر آن ها،‌ به کار ببرند؛ اصطلاحی که در عین حال از کمیک استریپی که در سال 1888 و در نقد این فرهنگ و اتمسفر حاکم ریشه گرفته بود و به آن ارجاع می داد که این 2 روزنامه را به صورت "کاغذهایی زرد" به تصویر می کشید: تصویری از شیطانک‌های کریه المنظر و درعین حال لوده ای که بافشار از دستگاه چاپ بیرون می‌ریزند!

 
 
دایرۀ تعاریف مختلف درخصوص «مطبعۀ زرد» و «زردنویسی» همچون هر مفهوم و اصطلاح دیگری در علوم انسانی بسیار گسترده است و کارشناسان مختلف بنابر گرایشات فکری خاص خود، از این مقوله تعاریفی گوناگون ارائه می کنند. این گستردگی تا حدی است که حتی بسیاری از کارشناسان نه تنها این گونۀ مطبوعاتی را مضر و منفی نمی دانند، بلکه آن را ضروری دانسته و نکاتی مثبت در سایۀ وجود چنین نشریاتی را رصد نموده و بیان می کنند.
 
به همین دلیل در این جا نظر 3 تن از کارشناسان و استاتید روزنامه نگاری و علوم ارتباطات را کنارهم قراردادیم تا فارغ از تعریف خطی و علمی، برخی دیدگاه های خاص و نظریات ویژۀ کارشناسان مطبوعاتی را نیز مرور کنیم.
 
     دکتر هادی خانیکی: چیزی که ما آن را مطبوعۀ زرد می نامیم، مخاطب را به عنوان بازار یا کالا یا شیئ قلمداد می کند و مخاطب را در برخوردی  تعاملی مدنظر دارد. رسانه های زرد، الزاماْ با قطع متفاوت منتشر نمی شوند و ساده نویس نیستند. حتی توجه به جذابیت های ژورنالیستی به معنای زردبودن آنها نیست و در مرز حوزۀ آکادمیک و کار خبررسانی فعالیت می کنند. اما در تعریف کلاسیک، هرچیزی که جنبۀ خبری در آن به جنبۀ تحلیلی اش غلبه داشته باشد و کمتر از تصویر استفاده کند، ممکن است ویژگی مطبوعات زرد شمرده شود.
 
     مدیا کاشیگر: من این را نمی پذیرم که تعریف مطبعه زرد فقط در اهمیت دادن به تیراژ و جذب مخاطب عام است. هیچ رسانه ای را سراغ ندارم که فقط بر اساس انگیزه تیراژ کار کند. اما هیچ رسانه ای هم نیست که به دنبال مخاطب نباشد. بحث بر سر صحت خبر است و این که چقدر مهم است که خبر پخش شده، صحیح باشد. به نظرم  باید این جنبه را برجسته کرد که ویژگی مطبوعات زرد، «فقدان کم ترین اخلاق» است. درنتیجه به جای انتشار اخباری که صحت و سقم آن ها قابل بررسی است، به شایعات میدان می دهند.
 
     حجت الاسلام دکتر حسام الدین آشنا: به تعبیری می توانم بگویم نشریات زرد، رسانه های مقاومت هستند در برابر نشریاتی که ادعا می کنند حقیقت در دست آنهاست. نشریات متهم به زرد، یکی از کارهایشان شکستن هیمنه یکی از همین خوب های مرتب است. این کارکرد می تواند، نهادینه شده همان شایعۀ سنتی ما باشد. بیانگر حقایقی است که بیان نمی شود. خرید این نشریات ازسوی مردم، دلیل فضولی مردم نیست. مردم دنبال چیزهایی هستند که به آنها گفته نمی شود. می توان گفت سطل کاغذ باطله های بخشی از نشریات، ورودی بخشی از نشریات دیگر است و خبرهایی که شانس گذر از فیلتر رسانه های مصلح را پیدا  نمی کنند، شانس این را دارند که وارد تور نشریات زرد شوند!


چگونه یک مطلب مطبوعاتی زرد می شود؟
 
نشریات زرد به دنبال تیراژ بالا و درنتیجه جلب هرچه بیشتر توده مردم،‌ با بزرگ‌نمایی و درعین حال نوعی ساده نویسی ناشی از سطحی انگاری، پیام‌های ارتباطی را طراحی و ارسال می‌نمایند تا مخاطبان بیشتری را به خود جذب نموده و همین شیوه برخورد با رسانه و مخاطب رسانه ازسوی آن ها، منجر شده تا به این دست روزنامه نگاران و فعالان رسانه ای،‌ لقب Popular Journals داده شود.
 
اما برای پاسخ به این سوال که چگونه یک مطلب مطبوعاتی که قرار بوده، به عنوان یکی از شئون روشنفکری به اصلاح جامعه و بالابردن سطح فرهنگ عمومی یاری رساند، زرد می شود، باید به مسائل بسیاری پرداخته و با بررسی ویژگی های مختلف مطالب زرد و استخراج  وجه اشتراک این قبیل نوشته ها و مطالب، آن چه معمولاً در میان آن ها تکرار می شود را شناسایی نمود.
 
تیتر زرد: شاید مهمترین ویژگی زردنویسی یا بهترین راه برای بازشناسی یک مطلب زرد توجه به تیتر آن خبر باشد. به بیان دیگر همان طور که یکی از ساده ترین راه های تولید یک مطلب زرد، توجه ویژه به تیتری مهیج، احساساتی، اغراق آمیز و کنایه آمیز است، راه شناسایی آن نیز طبیعتاً از این رهگذر است.
 
سوژۀ زرد: سوژۀ مطالب زرد غالباً دارای‌ 2 عنصر "شگفتی"‌ و "كشش" است. زردنویسی بر انتشار اخبار مربوط به گناهكاری ها اصرار دارد و از آوردن مطالب علمی گریزان است. در واقع زردنویسی بیشتر با سوژه‌های ممنوع یك جامعه در ارتباط نزدیك است. مسائلی مانند خشونت ازجمله خوراك دائمی این رسانه‌ها است.

پیام زرد: یك شرط اساسی برای پذیرش پیام زرد رسانه‌ای وجود دارد. این شرط عبارت است از اهمیت پیشامد یا شخصی كه مطرح شده و همچنین ضرورت وجود ابهامی كه آن را فرا گرفته است. به‌علاوه انگیزه‌های روانی مخاطبان، كه سبب پذیرش و شنوایی نسبت به آن گردد. به بیان دیگر روزنامه‌نگاری زرد ضریب نفوذ خود را مدیون دو نكته است. اول "ابهام" در موضوع و دوم "اهمیت" موضوع. هرچه ضریب اهمیت یك موضوع بالاتر باشد، ضریب نفوذ آن نیز به همان میزان بالا می‌رود. در ضمن به همان میزان كه ابهام در قضیه افزایش می‌یابد ، ضریب نفوذ پیام رسانه‌ای زرد نیز بالا می‌رود. 
 

برخی تاکتیک های زرد: به طور كلی روزنامه‌نگاری زرد از تاكتیك‌هایی نظیر درشت‌نمایی پیام، دست‌چین كردن پیام، تحریف، جنجال‌آفرینی خبری، تاكتیك مجاری مخفی، شایعه، نزدیكی منبع پیام به مخاطب، فوریت‌بخشیدن ساختگی به خبر، استفاده از عقاید و گرایش‌های فكری و یا سمبل‌های ملی مخاطبان و همسو‌سازی پیام با مخاطبان، استفاده از عاطفه گیرندگان پیام، به میزان بسیار زیادی بهره می‌گیرد.
 
دکترمحمدسلطانی فر که تحقیقات گسترده ای در حوزۀ مطبوعات و نشریات زرد در کارنامه دارد، معتقد است: "توجه به فرهنگ‌مردم‌پسند(Popular Culture) درجوامع معاصر امری ناگزیر است. اما پرداختن بیش ازحد به آن آسیب‌رسان است و آنچه مسلم است رسانه‌های زرد بیشتر آسیب‌رسان هستند تا مفید. هتك حرمت، لمپنیسم زبانی، نگاه داشتن مخاطب در سطح پایین شعور و آگاهی اجتماعی، آموزش نامناسب و.... آسیب از سوی این رسانه‌ها متوجه جوامع مخاطب آنهاست. نشریات زرد از دیدگاه بالاتر ذهن فعال و سازنده را رو به عوام زدگی‌ و بی‌ تحرکی‌ می‌ کشاند و تفکرجوان و خلاق را که می‌ تواند مبتکرانه و هوشمندانه عمل کند با موضوعات سبک و بی‌ معنا به بیراهه می‌ برند."
 
این ها برخی از مسائلی است که می توانند مطالب مطبوعاتی را "زرد" کنند. رنگی که ازسویی پول و مخاطب بیشتر را برای آن مطبوعه به همراه می آورد و منجر به قدرتمند تر شدن آن می شود و آن مطبوعه را به منبعی مورداعتماد برای تعداد قابل توجهی از مخاطبان تبدیل نموده و درطولانی مدت موجب پایین آمدن و سطحی شدن، سلیقۀ عمومی و شعورهمگانی گردیده و از دیگرسو همین پیشرفت نشریات زرد منجر به کاهش مخاطبان نشریات جدی و عمیق تر گردیده و ریشۀ نشریات وزین و سنگین را لاغر نموده و می خشکاند. به بیان دیگر به همین دلیل است که "زردنویسی" را "آفت مطبوعات" می دانند!