صلاحیت‌های کارگزار حکومتی از نگاه امام علی

ضرورت برسرکار نیامدن افراد فاقد صلاحیت

این امری بدیهی است که تنها کسانی لایق خدمت در حکومت اسلامی هستند که شرایط و صلاحیت­های لازم برای آن را داشته باشند، وگرنه تمام امکانات و ظرفیت­های جامعه به قهقرا خواهد رفت. امیرالمومنین علیه السلام همواره از این امر ابراز نگرانی می­کردند و پیامدهای آن را چنین گوشزد می­نمودند:

« من بیم آن دارم که نابخردان و نابکاران زمام امور این ملت را به دست آرند و مال خدا را دست به دست گردانند و بندگان او را بردگان خود قرار دهند و با صالحان به دشمنی برخیزند و فاسقان را حزب خود قرار دهند[2].»

پس با این حساب می­توان گفت اگر تک تک افراد جامعه در انجام دادن وظیفه خود- که شناخت و بر سر کار آوردن افراد اصلح و شایسته است- کوتاهی کنند حق عظیم و میلیونی، به تعداد افراد درون حکومت و حتی فراتر از آنبر ذمه آنها خواهد بود. چرا که زمامدار و کارگزار صالح موجب اصلاح بدنه مردم و کارگزار نااهل، موجب تباهی جامعه و تک تک مردمان خواهد شد_.

« فَلَيْسَتْ‏ تَصْلُحُ‏ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلَاةِ وَ لَا تَصْلُحُ الْوُلَاةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِيَّةِ[3]»

پس مردمان اصلاح نمی­گردند مگر آنکه زمامداران اصلاح گردند و زمامداران نیز جز با استقامت و درستکاری مردم اصلاح نمی­شوند.

ویژگی­ها و صلاحیت­های کلی برای زمام­داران و کارگزاران

1-عقل و خردمندی

لازمه اداره درست هرکاری عقل و خردمندی و تدبیر در آن کار است. این ویژگی در کارگزاران حکومتی از اهمیت خاصی برخوردار است، چرا که جان و مال و ناموس و تمام امکانات افراد، برای خدمت در دست وی است. خداوند متعال نیز از سپردن مال خود به سفیهان نهی کرده است و فرموده : « وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتي‏ جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِياما.[4]» دیگر وقتی پای جان و ناموس مردم نیز در میان باشد مزید بر علت می­شود. امیرالمومنین علیه السلام نیز این ویژگی را در رهبران مورد توجه قرار داده و فرموده­اند: «يَحتاجُ‏ الإمام إلى قلبٍ‏ عَقول[5]»‏

2-علم

علمی که در اینجا بدان اشاره شده نه الزاما به معنای تحصیلات عالیه، که به معنای علم اداره حکومت و علم به دستورات خدا و شیوه پیامبر و اهل بیت علیهم السلام در این زمینه است: « فَيَنْبَغِي أَنْ لَايَكُونَالْخَلِيفَةُعَلَى،الْأُمَّةِإِلَّاأَعْلَمَهُمْ بِكِتَابِا للَّهِوَسُنَّةِ نَبِيِّهِ[6]» .  عدم وجود این ویژگی در کارگزار موجب گمراهی مردمان و سقوط و زوال جامعه[7] خواهد شد. ازجمله شاخصه های داشتن علم برای کارگزار، علم به دستورات خداوند در زمینه اداره حکومت و روش اجرای آن، علم به عواقب امور و از این قبیل چیزهاست.

3- عدالت

بنابر  روایتی، یکی از سه ویژگی لازم برای امانت­داری از حکومت و رساندن آن به سرمنزل مقصود، عدالت است[8]. چرا که در غیر اینصورت زمامدار به هیچ وجه نمی­تواند به تعهدات خود عمل کند یا پایدار بماند، در نتیجه به ستم و بی­انصافی کشیده خواهد شد و دین خدا از بین خواهد رفت و بدعت­گزاران زیاد شده[9]و  نظام اسلامی به سمت فروپاشی سوق داده خواهد ­شد.

از اولین شاخصه­ ها ولازمه ­های عدالت یک فرد، نفی و زدودن هوا و هوس­هاست از درون خودش[10] .چنین کسی که عدالت با جانش آمیخته شده می­تواند به درستی راهبری کند و در مشکلات و تنگنا­ها، و در اوج توانمندی­ها و دارایی­ها از عدالت دور نگردد.

4- توانمندی

یکی دیگر از شروط لازم برای کارگزار، داشتن توانمدی در اداره حکومت است که در کلام علی علیه السلام با واژه­ی "قوت"به چشم می­خورد: « أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّأَحَقَّا لنَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَيْه‏...[11]». ای مردم همانا برای حکومت، محق ترین فرد کسی است که بر آن بیشترین توانایی را داشته باشد.

البته این قوت تنها به معنای نیروی جسمی نیست، بلکه به معنای دارا بودن تمام قوت­های لازم برای اداره­ حکومت است، از جمله: قوت در اجرای عدالت، قوت در احیای حق، قوت در حفظ امکانات و به کارگیری استعدادها[12] ، قوت در کفایت کردن مردمان[13] و ... .

5- زهد

زهدی که امیرالمومنین علیه السلام از آن سخن به میان می­آورند نه به معنای ترک دنیا و بهره نبردن از امکانات و نعمات الهی است بلکه هدف از زهد، ترک دنیای مذمومی است که حبّ آن سرمنشاء تمام خطا­هاست[14] و اگر زمامداران و کارگزارانحکومتی که قدرت و امکانات در دست آنهاست، متصف به صفت زهد نباشند، بی­تردید دچار لغزش و دست­اندازی به آن­ها می­شوندو جامعه را نیز به این سمت می­کشانند. و راه رسیدن به این خصلت جز خودسازی­ها و مراقبه­های پیش از مسئولیت و در حین آن نیست. چراکه زهد ریشه در قلب و نفس آدمی دارد «فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْيَا بِقَلْبِ هِوَأَمَا تَذِكْرَهَا مِنْ نَفْسِه‏...[15]» وکسی می­تواند به آن دست یابد که قبلا به تأدیب نفس خود مشغول شده باشد.

6- تقوا

شاید بتوان گفت صفت اصلی و اساسی­ای که باعث و مانع جمیع صفات حسنه و سیئه می­شود، تقواست. «فَإِنَّتَقْوَىاللَّهِمِفْتَاحُسَدَادٍوَذَخِيرَةُمَعَادٍوَعِتْقٌمِنْكُلِّمَلَكَةٍوَنَجَاةٌمِنْكُلِّهَلَكَة...[16]».

انسانی که فاقد تقواست اسیر و بنده هوا و هوس و حرص و طمع است و در مسند اداره امور جز در پی ارضای این­ها نیست! بندگی­های سیاسی و اجتماعی و سازش­های منفعت طلبانه و بی چون و چرا از اهل باطل محصول همین بی­تقواگی است. درسایه حکومت تقوا، هرکس به آرزوی خود می­رسد و از آسایش و نعمت­های عادلانه بهره­مند می­گردد و آب عدالت، زراعت همه را سیراب می­کند.[17] «لَايَهْلِكُعَلَىالتَّقْوَىسِنْخُأَصْلٍوَلَايَظْمَأُعَلَيْهَازَرْعُقَوْم‏...[18]» . ازجمله سفارش­های امیرالمومنین علیه السلام به والیان خود، تقوا بوده که اثر آن به وضوح برای مردم قابل لمس و مشاهده بود.

7- مردمی بودن

از دیگر ویژگی­های مهم و اساسی مسئولین مردمی بودن آنهاست. به این معنا که خود را خادم مردم بداند و از آنها و مشکلات آنها دور نشود و نسبت به مردم هیچ امتیازی برای خود قائل نباشد. اینکه کارگزاری در متن مردم باشد و مشکلات آنها را از نزدیک مشاهده و لمس کرده باشد نه تنها موجب دلگرمی مردم می­شود، بلکه باعث می­شود مردم از مسئولین خود حمایت کنند و در برابر مشکلات استقامت بیشتری نشان دهند. از جمله نشانه­های مردمی بودن می­توان به  فروتنی در برابر مردم[19]، پرهیز از امتیاز خواهی و برتری­جویی نسبت به مردم[20]،پرهیز از تشریفات[21]، شریک بودن در سختی­های مردم[22]و ... اشاره کرد.

8- پرهیز از احتجاب

احتجاب در لغت به معنای "در پرده شدن و مخفی شدن"است و اصطلاحاً به فاصله گرفتن از مردم و نداشتن ارتباط مستقیم با آنها گفته می­شود؛ اینکه مسئولین هم­چون سلاطین ظالم دنیا، خود را به دور از مردم نگاه دارند و از آنها جدا به سر ببرند. اما چیزی که تاریخ به وضوح بیانگر آن است راه و رسم زندگی امامان معصوم علیهم­السلام و نحوه مدیریت آنها در جامعه است، که هر روزه در میان مردمان حاضر می­شدند و به رفع و فتق امور آنها می­پرداختند. پس ضروری است کارگزاران نظام اسلامی به شیوه رهبران خود اقتدا کرده و این مهم را در نظر داشته باشند.

ویژگی و صفات جزئی

در میان احادیث امیرالمونین علیه­ السلام در نهج­ البلاغه و دیگر کتب، صفات سلبی و ثبوتی بسار مهم دیگری نیز برای مسئولین نظام اسلامی آمده که تفصیل آن­ها از عهده­ ی این مقاله خارج است. لذا به دلیل اختصار، شماری از  آن­ها را نام می­بریم، امید است نافع باشد:

صفات سلبی :

1. بخل 

2. ظلم

3. رانت خوار

4. رشوه خواری

5. خلاف سنت معصومین عمل کردن[23]

6. سازشکار با اهل باطل

7. طمع ورزی[24]

8. قدرت طلبی

8. مال اندوزی

9. خودپرستی و تعریف از خویش[25]

10. خود رأیی [26]

11. تن آسایی

و ...

صفات ثبوتی

1. زبان گویا (کم رو نبودن)

2. قلبی استوار بر اقامه حق [27]

3. تدبیر[28]

4. عفت

5. پارسایی

6. احقاق حقوق ستمدیدگان[29]

7. صراحت و صداقت

8. برپاساختن نشانه­ های دین[30]

9. فقر زدایی

10. خیرخواهی و ارشاد مردم[31]

11. ترویج فضایل اخلاقی میان مردم

و ...[32]