عملکرد ترکیه در جهان اسلام

شروع و خاتمه جنگ جهانی اول فارغ از تمام مسائل ، پیچیدگی ها و تاثیرات آن در سراسر جهان ، در خصوص قاره آسیا ، غرب آسیا و جهان اسلام دارای پیام های روشن و صریح بود.

اول : سقوط امپراطوری تزاری و خاتمه حاکمیت خاندان رومانوف بر وسیع ترین قلمرو بشری در آن عصر که سبب شد معادلات حاکم بر روابط بین الملل با متغیر جدیدی به نام اتحاد جماهیر شوروی بر پایه آموزه های کمونیستی روبرو شود که نحوه رویارویی سیاست بین الملل و به عبارتی بازیگردانان آن با این مسئله جای بحث گسترده ای دارد.

دوم : فروپاشی امپراطوری عثمانی و خاتمه خلافت فرزندان عثمان بر بخش اعظم دنیای اسلام دیگر رویداد بزرگ این عصر بود که در اثر آن "مرد بیمار اروپا" در برابر قدرت های اروپایی به زانو در آمد زیرا رویکرد این قدرت ها ، به اضمحلال کشاندن آن و ایجاد ساختاری نوین در منطقه غرب آسیا بر اساس منافع دراز مدت آن ها بوده است . این فروپاشی سبب پیدایش کشورهای نو بنیاد در غرب آسیای اسلامی بر پایه ایده هایی همچون "موزائیکی" کردند منطقه و تقسیم آن به قطعات قابل کنترل شده است .

از جله مهم تریم موارد این سیاست غرب در برابر فروپاشی امپراطوری عثمانی ایجاد کشور فلسطین با استفاده از خلا به وجود آمده و همچنین حمایت برخی از جریان های دخیل در پیدایش جمهوری ترکیه بوده است .

بر اساس موافقت نامه سایکس-پیکو در سال 1916 ، پیش بینی شده بود که بیشتر اراضی فلسطین ، تبدیل به منطقه ای بین المللی خواهد شد که تحت کنترل مستقیم فرانسه یا انگلیس قرار نخواهد داشت . بلافاصله پس از آن ، آرتور بالفور وزیر امور خارجه انگلیس با صدور بیانیه بالفور در سال 1917 ، سرانجام طرح تاسیس وطن یهودیان در فلسطین را مطرح کرد.

با ظهور ترکیه نوین و جمهوری نوپای آن از میان ویرانه های امپراطوری عثمانی به نظر می رسید که جمهوری سکولار ایجاد شده بر اساس اندیشه های " مصطفی کمال پاشا " که از آن به نام "کمالیسم"، یاد می شود باعث شد تا نگرش سیاستمداران این کشور به منافع ملی ترکیه بر اساس نزدیکی هر چه بیشتر ترکیه به اروپا و غرب و غربی شدن آن تشدید شود که این امر سبب جدائی هر چه بیشتر ترکیه از پیکره جهان اسلام گردید .

سیاست های اتخاذ شده از سوی دستگاه سیاسی ترکیه در قبال مسائل مختلف بین المللی از زمان عضویت این کشور در ناتو که ترکیه آن را دروازه ورود به اتحادیه اروپا محسوب می آورد بر اساس نزدیکی هر چه بیشتر به غرب و تامین حداکثری منافع استوار شده بود . به هر حال پیداست که نتیجه این سیاست ها حرکت ترکیه در مسیر مشخص شده برای آن از سوی اروپا و غرب بوده است و به نظر می رسد که این امر در تمام ارکان سیاست و اقتصاد و حتی فرهنگ آن ریشه دوانیده است.

با خاتمه جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی که به همراه خود نظم نوین جهانی مورد ادعای غرب به رهبری آمریکا را نیز به همراه داشت سبب شد تا در فرایند تکمیل نقش سنتی و دیرینه ترکیه برای اروپا و غرب که از آن با نام پل ارتباطی جهان غرب و جهان اسلام یاد می شد ، این بار ترکیه مبتنی بر ایده کمالیسم به سرعت نقش جدید خویش را در غرب آسیا جدید آغاز کرد .

با تحولات به وجود آمده در عرصه بین المللی و تاثیر مستقیم آن بر رویکرد های ترکیه در عرصه های مختلف ، چنین ملاحظه ای می شود که این کشور با پشت سر گذاردن بحران های متعدد داخلی و خارجی با به قدرت رسیدن اسلام گرایان در آن کشور داعیه رهبری جهان اسلام را نیز به همراه اندیشه های بانیان جمهوری ترکیه یدک می کشد.

موضع گیری های تند و متناقض سران اسلام گرای ترکیه در ادوار مختلف از زمان به قدرت رسیدن بیانگر دستپاچگی و بی برنامگی فزاینده ای از سوی آن ها می باشد .

ترکیه که در ادوار بعد از مطرح شدن ایده نظم نوین جهانی ، آشکارا به بزرگترین کشور حامی اسرائیل با اکثریت مردم مسلمان تبدیل شده بود و حتی دوستی و برادری یهود و ترک را نیز هر از چند گاهی مطرح می کرد ، با روش آزمون و خطا در سیاست خارجی خود ، سعی در القای هدایت دنیای اسلام در راستای نظم نوین جهانی را داشت . امری که به نظر می رسد با در نظر گرفتن منافع جهان اسلام ، چندان کاری از پیش نبرده است .

موضع گیری در برابر بحران های پدید آمده در غرب آسیا مانند رخداد های تونس ، مصر ، لیبی و سوریه و اتخاذ سیاست های منطبق با منافع غرب و آمریکا در منطقه و سکوت مطلق در برابر رخدادهای مغایر با منافع غرب در منطقه ، سبب می شود تا ترکیه ادعای رهبری جهان اسلام را به نفع سایر رقبا از دست بدهد . امری که سبب می شود تا ترکیه به عنوان یک کشور مسلمان کارکرد متفاوتی را اتخاذ نماید .

علیرغم تلاش حاکمان ترکیه برای القای نقش محوری در تحولات غرب آسیا این است که این کشور کماکان در مسیر سیاست های غرب و تامین حداکثری آن قدم بر می دارد نمونه بارز این گونه عملکردرا می توان در مسئله فلسطین و تعارضات به وجود آمده در آن جستجو کرد . زیرا کشورهای اسلامی به جای حمایت همه جانبه از فلسطین و قبله اول مسلمانان ، از آن ابزاری برای پیشبرد اهداف منطقه ای و فرامنطقه ای خود ساخته اند . این مسئله و عدم ارائه راهکاری مناسب برای آن سبب شده است تا رویکرد تازه ترکیه د رهدایت جهان اسلام با چالش های جدیدی روبرو شود.

*دانشجوی تاریخ دانشگاه تبریز