نياز جدي تبديل جنبش به سازمان

رسانه هاي غربي و يا مرتبط با غرب تلاش كردند تا «وجه سلبي» اجلاس عدم تعهد در تهران برجسته ديده شود و وجه ايجابي آن تحت الشعاع قرار گيرد. در اين ميان خبرگزاري رويترز دو روز پيش نوشت: «ايران با برگزاري اين نشست به جنگ سياست انزوا رفته است» و شبكه الجزيره گفت: «ميزباني ايران، هجمه تبليغاتي منزوي شدن ايران را درهم شكسته است.» خبرگزاري آسوشيتدپرس هم نوشت: «اين اجلاس، ويترين مناسبات جهاني ايران است» و شبكه فاكس نيوز هم گفت: «ايران رياست بزرگترين بلوك رأي دهنده سازمان ملل را در اختيار مي گيرد.»
بدون ترديد يكي از جنبه هاي اجلاس عدم تعهد در تهران، جنبه سلبي آن است ولي اگر نگاه به اجلاس تهران و توقع از آن محدود به وجه سلبي آن باشد، از واقعيتي كه طي روزهاي 5 تا 10 شهريور و نيز در سه سال دوره رياست ايران بر اين جنبش رخ مي دهد، غفلت شده است در اين ميان قاعدتاً به نفع آمريكايي هاست كه اجلاس تهران صرفاً يك اجلاس تدافعي و سلبي باشد و عجيب نيست كه رسانه هاي آنان روي وجه سلبي تمركز كرده اند كمااينكه غرب بسيار مايل است كه اساساً جنبش عدم تعهد يك جنبش صرفاً سلبي و تدافعي باشد چرا كه يك جنبش صرفاً سلبي نمي تواند «آينده ساز» باشد.
ايران سه سال، رياست بر اين جنبش را بعهده دارد و اين يك فرصت مهم براي جنبش و ايران به حساب مي آيد. باتوجه به اينكه بدست آوردن رياست جنبش نيازمند كسب اكثريت آراء سران جنبش (118 نفر) مي باشد بنابراين نبايد ترديد كرد كه پذيرش رياست ايران بر اين جنبش توام با پذيرش نگرش هاي ايران در عرصه سياست خارجي بوده است و اين خود ضمن آنكه يك علامت روشن از تحول خواهي اكثريت اعضا مي باشد در عين حال به معناي پشتيباني اكثريت از نگرش هاي ايراني در اين عرصه مي باشد با اين وصف ايران در اين برهه حساس ضمن آنكه مسئوليت سنگيني را بر دوش دارد، فرصت طلايي هم براي پيشبرد سياست خارجي استقلال طلبانه و آرمان گرايانه خود در اختيار دارد. بايد به اين نكته اضافه كرد كه باتوجه به آنكه رياست بعدي جنبش را متحد استراتژيك ايران در آمريكاي لاتين- ونزوئلا- برعهده دارد، در واقع ايران مي تواند روي يك دوره پيوسته 6ساله حساب باز كند و اين فرصتي بسيار بزرگ و كافي براي پيگيري تحول در اهداف، اصول و كاركردهاي جنبش و ارتقاء آن به سمت يك سازمان كارآمد جهاني مي باشد.
جنبش عدم تعهد در اوج جنگ سرد (1334 تا 1340) به وجود آمد و هدف اصلي آن حفظ و كمك به استقلال كشورها در برابر دو ابرقدرت جهاني بود و براي رسيدن به اين هدف مهم بايد به «سازمان» تبديل مي شد. سازماني كه بازوهاي اجرايي لازم- شامل بازوهاي حقوقي، امنيتي، مالي، انساني، سياسي، فرهنگي، اجتماعي، تكنولوژيكي و علمي- را در اختيار داشته باشد. چرا كه بدون در اختيار گرفتن اين بازوها قادر به حفظ استقلال كشورها در مقابل مداخلات ابرقدرت ها نبود به تجربه هم ديديم كه به همين دليل، ابرقدرت ها هيچگاه جنبش عدم تعهد را جدي نگرفتند. نقيصه حركت از جنبش (movement) به سازمان (organization) بايد در اجلاس تهران بطور جدي طرح شده و حركت جنبش به سمت سازمان آغاز شده و در دوره سه ساله رياست ايران به نتيجه برسد و در دوره رياست ونزوئلا سازمانهاي جانبي آن كه ايفاگر نقش هاي حقوقي، سياسي، اقتصادي، فرهنگي، امنيتي و... هستند، به وجود آيند.
در عين حال تبديل شدن جنبش به سازمان، نبايد به معناي مقابله اين نهاد با سازمان ملل باشد چرا كه بدون شك اكثر اعضاي جنبش عدم تعهد با تضعيف نقش و جايگاه سازمان ملل مخالفند هر چند اكثريت اعضاي جنبش بر لزوم اصلاح سازمان تأكيد دارند كمااينكه بيانيه هاي پاياني اجلاس هاي عدم تعهد از 1993 (1372) يعني از اولين اجلاس پس از فروپاشي نظام دو بلوكي، بر لزوم اصلاح ساختار سازمان ملل و بويژه اصلاح ساختار و كاركرد شوراي امنيت سازمان ملل، تأكيد كرده اند. جنبش عدم تعهد بايد به سازمان تبديل شده و بازوهاي اجرايي خود را پيدا كند نه براي اينكه به يك سازمان ملل تبديل شود كمااينكه در دنيا بعد از به وجود آمدن سازمان ملل، سازمان ها و پيمان هايي به ابتكار كشورهاي اروپايي و يا آسيايي به وجود آمدند كه بدون آنكه كار سازمان ملل را انجام بدهند به سازماني با ضمانت هاي قوي اجرايي تبديل گرديدند، اتحاديه اروپا، ناتو و آسه آن سه نمونه از اين سازمان هاي داراي كاركردهاي الزامي هستند.
بعنوان مثال كشورهاي عضو جنبش عدم تعهد مي توانند يك منشور حقوق بشر داشته باشند و براساس فرهنگ هاي بومي منشوري تهيه كرده و رعايت مواد آن را پس از تصويب در مجمع عمومي الزام آور نمايند و براي كشور يا دولتي كه در عين عضويت در جنبش، به مفاد اين منشور حقوق بشر عمل نمي كنند، مجازات هايي را در نظر بگيرند مگر همين الان اتحاديه اروپا منشور فرهنگي حقوقي جداگانه اي ندارد و براساس آن كشورهاي عضو را وادار به اصلاحات قوانين داخلي خود نمي كند؟ نكته ديگر اين است كه 118 عضو سازمان ملل، بزرگترين گروه اعضاء سازمان را به خود اختصاص داده اند اما آيا واقعاً اين 118 عضو به اندازه يكي از چند كشور خاص (نظير فرانسه) قادر به اثرگذاري خاص در مناسبات بين المللي هست؟ پاسخ قطعاً منفي است ولي اين يك وضع غيرطبيعي است چرا كه در مجموعه جنبش، تعداد زيادي كشور وجود دارد كه از فرانسه قوي تر و پيشرفته ترند. بدون ترديد هند به تنهايي از مجموع اعضاي اتحاديه اروپا ازنظر ميزان توليد ناخالص ملي (EDP) برتري دارد اما در اين اتحاديه دو عضو هستند كه هر كدام به تنهايي بيش از مجموعه 118عضو جنبش عدم تعهد در معادلات بين المللي اثرگذار هستند. جنبش با تبديل شدن به سازمان مي تواند اين روند ناعادلانه و تبعيض آميز را دگرگون كند كه رفع اين بي عدالتي خود اولين گام در راه اصلاح سازمان ملل و شوراي امنيت نيز مي باشد به عبارت ديگر اصلاح جنبش عدم تعهد شرط لازم اصلاح سازمان ملل است اگر از اين منظر به اصلاح جنبش و تبديل آن به سازماني با اجزاء اجرايي نگريسته شود، آن وقت گسترش نقش و تأثير عدم تعهد به معناي كاسته شدن از نقش و تأثير سازمان ملل نخواهد بود بلكه به معناي تقويت آن نيز هست.
همان طور كه در اهداف اوليه جنبش- بيانيه ده ماده اي 29كشور در اندونزي 1955- با صراحت آمده است، استفاده از زور براي حل و فصل منازعات ميان كشورها و مداخله در امور داخلي و تجاوز به اراضي ديگران ممنوع است اگر جنبش با ايجاد سازمان هاي لازم براي تحقق منع زور و حل و فصل عادلانه مناقشات ميان اعضا گام برداشته بود، هيچگاه نوبت به مداخله خارجي نمي رسيد. جنگهاي بالكان، جنگ ايران و عراق، درگيري هاي شديد قومي در سومالي، درگيري هاي منجر به دو پارچه شدن سودان، درگيري هاي داخلي لبنان، درگيري هاي كنوني سوريه، اشغال عراق، اشغال افغانستان، جنگ 33روزه، جنگ 22روزه، اتفاق نمي افتادند و يا به سرعت برطرف مي شدند رفع و رجوع اين مشكلات كه همه به اعضاي جنبش عدم تعهد مربوط مي شود به هيچ وجه با چارچوب هاي حقوقي و... سازمان ملل منافات نداشت و مي توانست با ساز و كار جنبش عدم تعهد- درصورتي كه به سازمان تبديل شده بود و بازوهاي اجرايي خود را داشت- حل و فصل شود. حالا هم ضرورت تبديل جنبش به سازمان براي مقابله با بحران هاي تحميل شده به اعضا و يا بحران هاي ناشي از اختلافات ارضي و مرزي و تاريخي به قوت خود باقي است. بايد توجه داشت كه شوراي امنيت و سازمان هاي مرتبط با آن تنها زماني در بحران هاي تحميل و يا حادث شده در جغرافياي بزرگ عدم تعهد ورود مي كنند كه از قبل منافع اعضاي متنفذ اين شورا تأمين شده باشد و يا امكان تبديل آن به وضعيتي به نفع سيطره غرب، وجود داشته باشد. در غير اين صورت بحران هاي ملي يا فراملي اعضا جنبش به درازا مي كشد و مشكلات جديدي هم به وجود مي آورند.
سازمان ملل براساس شرايط نظام دو قطبي و با ابتكار كشورهاي گروه متفقين به وجود آمد و علي رغم وقوع تحولات عمده بين المللي درحد فاصل سال تأسيس اين سازمان- 1327- تاكنون، هيچ تحولي را نپذيرفته است و اين درحالي است كه متفقين و متحدين آن روزگار در طول 60سال گذشته يكي شده اند و لذا تقسيم معادلات 60ساله براساس اتفاقات 5-6ساله- حدفاصل 1939 تا 1944- به هيچ وجه منطقي نيست و حداقل 60سال با واقعيت فاصله دارد. جنبش عدم تعهد به عنوان بزرگترين گروه عضو سازمان ملل مي تواند اصلاح ساختار سازمان ملل را بطور جدي دنبال كند و در صورت عدم تمكين متفقين و متحدين جنگ جهاني دوم، عدم تبعيت خود از قطعنامه ها و احكام شوراي امنيت و نهادهاي تابع آن را رسماً اعلام نمايد كه در اين صورت قطعاً اقليت كنوني حاكم بر سازمان ملل چاره اي جز تن دادن به اصلاح نخواهند داشت.
رياست ايران براين جنبش يك فرصت مهم و تاريخي و تا حد زيادي تكرارناپذير به حساب مي آيد. از قضا دوره رياست ايران با شروع تحولات عمده در عرصه هاي بين المللي و منطقه اي همراه گرديده است. ايران بايد با تجميع ظرفيت هاي خود در دولت، مجلس، قوه قضائيه، و سازمان هاي فراقوه اي خود نظير صداوسيما، سپاه و بسيج و... از اين فرصت زودگذر براي ارتقاء جنبش و تأمين حداكثر منافع ملي استفاده كند. مبادا اين فرصت مثل فرصت رياست ايران بر سازمان كنفرانس- همكاري هاي- اسلامي از بين برود و همت مسئولان امر تنها معطوف به 5روز اجلاس شانزدهم عدم تعهد شود و يا خداي نكرده برگزاركنندگان با تنگ نظري از به كارگيري ظرفيت هاي ساير دستگاه هاي كشور امتناع ورزيده و اين فرصت تاريخي را به حوزه هاي تنگ جناحي سوق بدهند.
فرصت سه ساله رياست ايران بر جنبش عدم تعهد نياز به برنامه ريزي سه ساله و ستادهاي خاص براي به نتيجه رساندن تحول و ارتقاء موقعيت جنبش دارد در اين ميان دانشگاه ها و ساير محافل نخبگي كشور مي توانند ظرفيت هاي خود را براي تحقق هدف بزرگ تغيير ساختار بين المللي مطابق با منافع ملي ايران و منافع ساير ملت ها به ميدان بياورند و نقش تاريخي خود را ايفا نمايند.
سعدالله زارعي