فرصت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی در پاسخگویی به مسائل دینی

به گزارش بولتن نیوز به نقل از مهر، هوش مصنوعی به عنوان یکی از فناوری‌های نوین بشر به یکی از مباحث و موضوعات قابل توجه در دنیای امروز تبدیل شده تا جایی که به گفته برخی پژوهشگران فناوری هوش مصنوعی می‌تواند دنیای امروز را دگرگون کند و تحولات عمیقی را در زندگی بشر به وجود آورد.

هوش مصنوعی، مبتنی بر استفاده از این داده‌های بزرگ یا بیگ دیتاست. الگوریتم‌های مختلف داده‌کاوی که قابلیت پردازش اطلاعات را داده، به همراه جامعه شناسی و روانشناسی، این قابلیت را می‌دهد تا شما شبکه‌های اجتماعی را تحلیل کنید و داده‌های خیلی خوبی از اینها به دست آورید. هوش مصنوعی، مهمترین کاری که امروز در دهکده جهانی انجام می‌دهد، حکمرانی هوشمند است.

مباحث زیادی پیرامون این فناوری در بعد علوم انسانی و اجتماعی مطرح است و از آنجا که هوش مصنوعی و فهم آن از راه بررسی ساختار برنامه‌های کامپیوتری است فلاسفه پرسش‌های فلسفی بسیار زیادی راجع به تفاوت‌های ذهن انسان با کامپیوتر مطرح کرده اند.

مباحث هوش مصنوعی در موارد زیادی با باورهای دینی ارتباط پیدا می‌کند و پرسش‌هایی را در این زمینه مطرح می‌سازد؛ برخی از این پرسش‌ها عبارت‌اند از اینکه آیا برداشتی که در هوش مصنوعی از تفکر دارد با دین سازگار است؟ آیا فرضیه‌های موجود در هوش مصنوعی در برتری انسان بر دیگر موجودات مناقشه ایجاد نمی‌کند؟ آیا بر طبق هوش مصنوعی عالی‌ترین فعالیت‌های بشر (تفکر) چهره مادی و طبیعی پیدا نمی‌کند؟ آیا هوش مصنوعی نشان می‌دهد که تمام فعالی ت‌های عالی بشر قابل تبیین به صورت طبیعی‌اند؟

علیرضا قائمی نیا عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پژوهشی به این موضوع اشاره کرده است: «پرسش‌هایی از این قبیل در نهایت با این ادعا که کامپیوتر فکر می‌کند یا تنها کامپیوتر می‌اندیشد، چه تأثیری در برخی از باورهای دینی دارد، ارتباط می‌یابند و این پرسش نسبت به بقیه بنیادی‌تر است. از این رو به طرح و بررسی آن از منظر دین بسنده می‌کنیم.

اساس هوش مصنوعی برداشت مکانیکی از تفکر است؛ تفکر چیزی جز انجام دادن کارهایی مکانیکی (دستکاری نمادها) نیست و این کارها را ماشین انجام می‌دهد، از این رو تفکر به معنای حقیقی به بشر اختصاص ندارد و یا تنها به ماشین اختصاص دارد.

در جهان بینی دینی بشر امتیاز ویژه‌ای نسبت به دیگر موجودات به عالم دارد. این امتیاز تنها به قوای روحی و معنوی او مربوط نمی‌شود بلکه با قوای فکری و عقلی او نیز ارتباط دارد. راه یافتن او به عالم غیب و پی بردن به نقش خداوند در سرنوشتش تا حدی ریشه در قوای ادراکی و عقلی او دارد.»

جان سرل تفاوت مهم هوش مصنوعی با هوش طبیعی بشر را در فهم زبان خلاصه کرد. توانایی فهم زبان به قوای ویژه عقلی اختصاص دارد زبان پدیده بسیار مهمی است تا جایی که برخی از فیلسوفان، انسان را به حیوانی که تکلم می‌کند تعریف کرده‌اند اما با رجوع به آیات قرآن امتیازات دیگری برای بشر می‌یابیم که می‌توانند وجه فارق مهم او از ماشین باشند.

یکی از این امتیازات «فهم تاریخ و عبرت گیری از آن» است که به واسطه آن بشر می‌تواند پدیده‌های تاریخی را بفهمد و از آنها درس بگیرد. در سوره یوسف آمده است: و ما ارسلنا من قبلک الا رجالاً نوحی الیهم من أهل القری افلم یسیروا فی الارض فینظروا کیف کان عاقبة الذین من قبلهم ولدار الآخرة خیر للذین اتقوا افلا تعقلون» (یوسف، ۱۰۹) این آیه بخش‌های گوناگونی دارد.

اولاً از سرگذشت پیامبر اعظم (ص) سخن می‌گوید ثانیاً، مخاطبان را دعوت به سیر بر روی زمین و عبرت گرفتن از عاقبت گذشتگان. کند. ثالثاً، درباره عالم آخرت و تقوا سخن می‌گوید و بالاخره مخاطبان را توبیخ و سرزنش می‌کند که چرا نمی‌اندیشند. دعوت به اندیشیدن با مضامین و بخش‌های گوناگون آیه ارتباط دارد. بخش دوم به تأمل در آثار باقی مانده بر روی زمین دعوت می‌کند مخاطب با تأمل در آثار گذشتگان و سیر بر روی زمین؛ یعنی حرکت مکانی به زمان گذشته باز می‌گردد و از آنها عبرت می‌گیرد.

هیچ‌گونه فعالیت مکانیکی و دستکاری نمادها قدرت راه یافتن به چنین تفکری را ندارد. هوش مصنوعی نمی‌تواند میان مکان و اطلاعات به دست آمده از آثار مختلف بر روی زمین به بعد زمانی بپردازد و نسبت به زمان گذشته اطلاعاتی عبرت‌انگیز را به دست بیاورد.

دومین امتیاز «فهم قوانین طبیعت عقل بشر از نظر دین» است که قابل تحویل و تقلیل به دستکاری نمادها نیست و توانایی‌های بسیار دیگری دارد که به طور مسلم از هوش مصنوعی نباید آنها را انتظار داشت.

او می‌تواند قوانین طبیعت و ارتباط آنها با خداوند را بیابد در سوره حدید آمده است: اعلموا ان الله یحیی الأرض بعد موت‌ها قد بینا لکم الآیات لعلکم تعقلون» (حدید، ۱۷) حیات و مرگ، طبیعت نوعی پدیده طبیعی و مرتبط با قوانین آن است. آیه همگان را به تأمل در این پدیده و معرفت داشتن به آن دعوت می‌کند. این پدیده جزو آیات الهی است که شایسته تعقل است. همچنین، در سوره حج آمده است: وَتَرَی الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ (حج / ‏۵)

حیات زمین با بارش باران آغاز می‌شود و در ادامه گیاهان زیبا از آن می‌روید. اینها قوانین ساده طبیعت‌اند که از سویی دیگر جزو آیات الهی‌اند که قرآن همگان را به تفکر در آنها دعوت می‌کند. هوش مصنوعی تنها می‌تواند نمادها را دستکاری کند. پیدا است که هر مسأله‌ای را هم بخواهد حل کند باید در ابتدا آن را به نحو مناسبی به نمادهای قابل فهم برای آن؛ یعنی صفر و یک، ترجمه کرد. تأمل در قوانین طبیعت و فهم آیات الهی همواره نوعی حیرت را به دنبال می‌آورد و با سطح عالی‌تری از تفکر بشری مرتبط است. این نوع امور را نمی‌توانیم در قالب نمادها برای هوش مصنوعی قابل فهم سازیم. معمولاً اگزیستانسیالیست‌ها میان راز و مسأله فرق می‌گذارند. مسأله در حیطه علوم می‌گنجد و با عقل محاسبه‌گر قابل حل می‌باشد هوش مصنوعی قادر به حل این مسائل است و ترجمه به زبان نمادها و دستکاری آنها در چنین موردی راهگشا است. اما راز به مسائل بنیادی زندگی آدمی مانند مرگ، شادی و غم و غیره مربوط می‌شود زمینه‌های تعقلی که در دین با آنها مواجه می‌شویم از قبیل راز هستند و بی تردید هوش مصنوعی توانایی ورود به آنها را ندارد.

خداوند می‌فرماید: و ما الحیاة الدنیا الا لعب و لهو و للدار الآخرة خیر للذین یتقون افلا تعقلون» (انعام، ۳۲) بشر می‌تواند در زندگی دنیوی تأمل کند و جنبه‌های منفی آن را دریابد. این جنبه‌ها، زندگی دنیوی را لعب و لهو می‌سازد. اما عقل می‌تواند آنها را بفهمد و کنار بگذارد. این قبیل امور جزو رازها هستند؛ نمی‌توانیم آنها را به کمک هوش مصنوعی حل کنیم یکی از مشکلات تفکر جدید تحویل و تقلیل عقل به عقل محاسبه‌گر است که در هوش مصنوعی حقیقت تفکر به حساب می‌آید. اما متون دینی نوع دیگری از تفکر را مطرح می‌کند که قابل تقلیل و تحویل به این عقل نیست.