سدسازی بر روی کورا- ارس و تنش های آبی در قفقاز + ویدئو

به گزارش بولتن نیوز به نقل از تبریز امروز، در میان بسیاری از تهدیدات مختلف ، تغییرات آب و هوای جهانی نیز موجب تغییرات و تنش های بی‌سابقه آب در قفقاز جنوبی است. این منطقه با بارندگی های نامنظم و ذوب برف مواجه است که منابع شرب، تولیدات کشاورزی و تولید برق آبی را به خطر می اندازد. این امر با این واقعیت که آب منطقه از مرزهای کشورهایی با روابط پرتنش عبور می کند، پیچیده تر می شود. این منطقه بخش عمده ای از آب شیرین خود را از رودخانه های فرامرزی کورا و ارس دریافت می کند که هر دو از ترکیه سرچشمه می گیرند و به قفقاز می ریزند. ترکیه به‌عنوان بالادست‌ترین بازیگر صحنه، با ساختن سدهایی که می‌توانند تا حد ممکن آب را قبل از جاری شدن در خارج از مرزهایش جذب کنند، به بحران آب ناشی از اقلیم عکس العمل نشان داده است. توسعه این سدها به افزایش هزینه زندگی مصرف کنندگان پایین دست آب در قفقاز تمام می شود.

در میان بسیاری از تهدیدات مختلف ، تغییرات آب و هوای جهانی نیز موجب تغییرات و تنش های بی‌سابقه آب در قفقاز جنوبی است. این منطقه با بارندگی های نامنظم و ذوب برف مواجه است که منابع شرب، تولیدات کشاورزی و تولید برق آبی را به خطر می اندازد. این امر با این واقعیت که آب منطقه از مرزهای کشورهایی با روابط پرتنش عبور می کند، پیچیده تر می شود.

این منطقه بخش عمده ای از آب شیرین خود را از رودخانه های فرامرزی کورا و ارس دریافت می کند که هر دو از ترکیه سرچشمه می گیرند و به قفقاز می ریزند. ترکیه به‌عنوان بالادست‌ترین بازیگر صحنه، با ساختن سدهایی که می‌توانند تا حد ممکن آب را قبل از جاری شدن در خارج از مرزهایش جذب کنند، به بحران آب ناشی از اقلیم عکس العمل نشان داده است. توسعه این سدها به افزایش هزینه زندگی مصرف کنندگان پایین دست آب در قفقاز تمام می شود.

معمولاً هنگام صحبت از توسعه سدهای ترکیه، حوضه رودخانه های دجله-فرات بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. طی 50 سال گذشته، شرکت دولتی هیدرولیک ترکیه (که با نام مخفف ترکی آن DSI شناخته می شود) به عنوان بخشی از پروژه چند میلیارد دلاری آناتولی جنوب شرقی، 22 سد و 19 نیروگاه برق آبی بر روی رودخانه های دجله و فرات ساخته است. تأثیر این پروژه بر رودخانه‌های پایین دست، بخش‌های وسیعی از سوریه و عراق را در خشکسالی شدید قرار داده است، و اهرم قدرت آنکارا را بر همسایگان خاورمیانه‌ای خود افزایش داده و به‌ویژه از جمله دیگر ملاحظات ژئوپلیتیک استراتژیک جنبش‌های سیاسی کردها در سوریه را تهدید می‌کند.

اما ساخت سد و کنترل آب اثرات مشابهی می تواند برای قفقاز داشته باشد.

در طول دو دهه گذشته، شرکت دولتی هیدرولیک ترکیه همچنین بر روی منابع آبی روی رودخانه‌های کورا و ارس سدسازی کرده است. در روی رودخانه کورا، این شرکت در حال پیگیری طرح جامع پروژه کورا است که با هدف افزایش اراضی آبی در استان اردهان، نزدیک مرز با گرجستان، از 3 هزار به 51 هزار هکتار راه اندازی شده است. همانطور که در نقشه نشان داده شده است، این طرح پنج سد بزرگ را در امتداد کورای بالادست پیش بینی می کند. انتظار می‌رود سد بشیککایا (نقشه 4) بزرگترین سد بالادست کورا با ارتفاع 107 متر و ظرفیت حمل 211.6 میلیون متر مکعب باشد. این امر به ویژه در میان فعالان محلی و پایین دست آذربایجان نگرانی هایی را ایجاد کرده است.

به گفته فعالان در استان اردهان، بشیکایا 70 درصد از جریان آب کورا را به رودخانه کوروه، رودخانه فرامرزی مشترک ترکیه و گرجستان، منحرف خواهد کرد. تأثیر مستقیم سد بر کشاورزی و اکولوژی منطقه، فعالان را به مخالفت با ساخت و ساز سوق داده است. کمبود آب ناشی از تغییرات آب و هوایی قبلاً منجر به کاهش فعالیت اقتصادی در استان عمدتاً با محصولات کشاورزی شده است و اردهان را در بین 81 استان ترکیه در بین سال‌های 2000 تا 2020 سومین نرخ از دست دادن جمعیت را به خود اختصاص داده است.

علاوه بر این، دوستداران محیط زیست آذربایجان نیز به سد بشیککایا به عنوان تهدیدی برای امنیت آبی کشورشان اشاره کرده اند. این سد سطح رودخانه ی کورا در آذربایجان را به خطر می اندازد و در نتیجه منابع آبی برای آبیاری و آب آشامیدنی را مورد تهدید قرار می دهد.

ترکیه همچنین تلاش‌های خود را برای سدسازی در بالای رودخانه ارس افزایش داده است. در مقایسه با پروژه‌های کورا، ترکیه تعداد بیشتری سد در ارس ساخته است، البته با ظرفیت کمتر. از سال 2012 تا 2014، ترکیه شش نیروگاه برق آبی در ارس احداث کرد و در حال حاضر هشت نیروگاه دیگر را برنامه ریزی کرده است.

در میان پروژه های تکمیل شده، پروژه های کارا کورت( گرگ سیاه) و آلپ اصلان ( شیر آلپ )به ترتیب در استان های قارص و موش به دلیل نزدیکی به مرز ارمنستان برجسته هستند. مصرف کنندگان پایین دست قبلاً در مورد سد کاراکورت ابراز نگرانی کرده اند که جریان ارس را 1.6 میلیارد متر مکعب کاهش داده است.

پروژه های بیشتر و بالقوه بزرگتر هنوز در نوبت هستند. در این میان، پروژه سد سویلمز که اخیراً اعلام شده است، به ویژه خودنمایی می کند. این پروژه با ارتفاع برنامه ریزی شده 113 متر و ظرفیت نگهداری 1.4 میلیارد متر مکعب، چهارمین مخزن بزرگ ترکیه را ایجاد می کند. بنا به گزارش مطبوعات ترکیه، ساخت این سد در کوپروکوی در نزدیکی شهر ارزروم در اوایل سال 2022 برنامه ریزی شده است.

تاثیرات احداث این سد در بالادست به شدت در دره آرارات ارمنستان که منبع 36 درصد محصول کشاورزی ارمنستان است، احساس می شود. در واقع بسیاری از 21 سدی که ارمنستان خود طراحی آنها را در نظر گرفته بود، با افزایش ظرفیت آبیاری مزارع دره، دقیقاً همین موضوع مرد هدف سدسازی های بالا دستی قرار می گیرند . در مقایسه با سدهای ترکیه، سدهای ارمنی از نظر مقیاس کوچکتر هستند و مخزن بزرگترین پروژه برنامه ریزی شده، کپس، با ظرفیت 70 میلیون متر مکعب، یک بیستم اندازه سویلمز، پیش بینی شده است.

گرجستان نیز بازی خود را در زمینه سدسازی افزایش داده و در سال‌های آینده 40 نیروگاه برق آبی را برنامه‌ریزی کرده است. با توجه به اینکه انرژی آبی حدود 80 درصد از ترکیب برق فعلی آن را تشکیل می دهد، پروژه های سدسازی گرجستان بر تقویت استقلال انرژی این کشور از طریق کاهش نیاز آن به گاز از آذربایجان متمرکز شده است. اخیراً، اثرات زیست محیطی توسعه سدها، این پروژه ها را به طور فزاینده ای بحث برانگیز کرده است. اما تا به امروز هیچ پروژه بزرگی روی کورا برنامه ریزی یا اجرا نشده است. تنها استثنا سد گورترک (نقشه 9) است که قرار است در جایی که رودخانه از مرز ترکیه و گرجستان می گذرد ساخته شود.

آذربایجان، دورترین کشور در پایین دست حوضه، ممکن است با عدم توسعه سد گرجستان در کورا ارتباط داشته باشد. از نظر جغرافیایی، آذربایجان آسیب پذیرترین کشور در برابر توسعه سدهای بالادستی است: 76.6 درصد آب آن از خارج از مرزهایش سرچشمه می گیرد. بر این اساس، آذربایجان فعالانه با گرجستان بر سر کیفیت و تامین آب مذاکره کرده است. باکو حداقل از سال 2013 به دنبال یک معاهده آب با تفلیس بوده است و در حال حاضر تلاش ها برای نهایی کردن یک توافق دوجانبه در مورد نحوه مدیریت کورا تحت حمایت اتحادیه اروپا در حال انجام است. و در حالی که آذربایجان به دنبال همکاری در زمینه آب با گرجستان بوده است، آب عامل اصلی درگیری بین ارمنستان و آذربایجان بوده است.

اما با وجود تلاش برای مبارزه با توسعه بالادستی، آذربایجان با فاصله زیادی بالاترین ظرفیت سد را با 21587 میلیون متر مکعب در مقایسه با مجموع حدود 10هزار میلیون متر مکعب در میان ترکیه، ارمنستان و گرجستان در کورا- ارس دارد: . این کشور دارای چهار مخزن بزرگ در حوضه است: مینگاچویر (1.57 میلیارد متر مکعب)، شامکیر (268 میلیون متر مکعب)، خدافرین (161 میلیون متر مکعب) و ارس (135 میلیون متر مکعب). این عدم تعادل واضح در حوضه آبریز، همراه با اختلالات آب ناشی از وضعیت آب و هوا، احتمالاً آب در دستور کار منطقه ای برای دهه های آینده قرار خواهد گرفت.

استفاده از آب در کورا-آراس در حال حاضر توسط قواعد برنامه ریزی مرکزی میراث شوروی تنظیم می شود که به خوبی با تغییرات آب و هوایی مناسب نیست. در دوران پس از فروپاشی شوروی، معاهدات منسوخ شده که به صورت دوجانبه بین ترکیه و اتحاد جماهیر شوروی امضا شده اند، منافع پایین دستی را در نظر نمی گیرند و چالش هایی را برای اجرای آن ایجاد می کنند. در عوض، توسعه سد در حوضه به مذاکرات مستقیم دولت به دولت واگذار شده است.

ترکیه بیشترین بهره را از این آنارشی و هرج و مرج وضعیت موجود آب برده است. از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ترکیه بزرگترین سدها را در منطقه ساخته است و کمترین رعایت قوانین بین المللی آب را در میان کشورهای حوضه کور-ارس داشته است و در پنج قرارداد از هشت توافقنامه بین المللی تنظیم کننده استفاده از آب منطقه ای شرکت نکرده است. در واقع، ترکیه یکی از تنها سه کشوری بود که به کنوانسیون سال 1997 سازمان ملل متحد درباره آبراهه‌ها، که منبع اصلی حقوق بین‌المللی آب است، رأی منفی داد.

از آنجایی که سدسازی و تغییرات آب ناشی از آب و هوا همچنان بر منابع منطقه ای فشار وارد می کند، کشورهای اطراف قفقاز به دنبال راه هایی برای استفاده یا اجتناب از قوانین بین المللی برای مدیریت موثر حوضه کورا-ارس خواهند بود.

و از آنجایی که منطقه به سمت وضعیت موجود جدید پس از جنگ سال گذشته قفقاز پیش می رود، هیدروپلیتیک احتمالاً یک دستور کار حیاتی در هر فرمت مذاکره خواهد بود.