مهمترین روش‌ها و دستورالعمل‌های جهانی؛ پیشگیری، شناخت و درمان پوکی استخوان

برای بررسی روش‌های جلوگیری از پوکی استخوان و دسته بندی این بیماری مهلک از جنبه‌های مختلف بهتر است یک بار دیگر به سادگی پوکی استخوان را تعریف کنیم.

به گزارش بولتن نیوز، برای بررسی روش‌های جلوگیری از پوکی استخوان و دسته بندی این بیماری مهلک از جنبه‌های مختلف بهتر است یک بار دیگر به سادگی پوکی استخوان را تعریف کنیم.

در وهله اول بد نیست با ساختار، مکانیزم عمل و مفاهیم کلی استخوان آشنا شویم تا به اهمیت این عضو حیاتی بدن بیشتر پی ببریم.

استخوان چیست؟

شاید خیلی از ماها در طول عمر خود حتی یک بار درباره ساختار عظیم اسکلتی بدنمان؛ یعنی استخوان‌ها که مسئول برپا نگه داشتن ما بر روی زمین هستند و عوامل مختلف طبیعی اعم فشار جاذبه و نیروهای وارده در طول روز را برای ما تسهیل می‌کنند، فکر نکرده باشیم.

واقعیت این است که مبحث استخوان بسیار پیچیده و گسترده است و خود به عنوان یکی از شاخه‌های اصلی علوم پزشکی و بیولوژیکی محسوب می‌شود.

اما آنچه که به این گزارش مربوط می‌شود موضوعی ساده و قابل فهم است. بدن انسان 260 قطعه استخوان دارد که می‌توان گفت بدون وجود آن‌ها حیات میسر نیست. به این دلیل همچنان که در ادامه شرح می‌دهیم وظیفه ما توجه کامل به سلامت استخوان‌ها به عنوان شاکله اصلی حیات ماست.

استخوان‌ها صرف نظر از انواع و اقسامی که دارند به طور کلی چهار وظیفه اصلی در بدن بر عهده دارند که عبارتند از:

محافظت از اندام‌های حیاتی بدن مانند قلب، ریه‌ها و مغز.
تولید و بازسازی گلبول‌های قرمز بدن یا به عبارت دیگر خون سازی و کنترل بالانس خونی بدن. البته این وظیفه برعهده استخوان‌های بزرگ است و مثلا استخوان‌های دنده‌ها چنین نقشی ندارند.
امکان‌پذیر کردن، تعادل و حرکت به کمک ماهیچه‌ها و میسر کردن فعالیت‌های فیزیکی انسان به اشکال مختلف.
ذخیره، کنترل، توزیع، آزادسازی کلسیم در خون برای ایجاد بالانس در ارگانیسم‌های دیگر بدن که می‌توان این عمل استخوان‌های مسئول را به عنوان بانک کلسیم بدن نیز نامید.

پوکی استخوان یک بازتعریف ساده

برای ادامه بحث، پوکی استخوان را یک بار به صورت خلاصه بازتعریف می‌کنیم.

پوکی استخوان و فرایند ایجاد یا کنترل آن دقیقا به آیتم چهارم از مواردی که در بالا ذکر شد باز می‌گردد.

مساله خیلی ساده است. استخوان‌بندی بدن انسان از لحظه تولد تا پایان عمر، یک فرایند پیچیده را پشت سر می‌گذارد؛ اما در مواردی خاص و به دلایلی مشخص، بدون توجه ما به یک رژیم غذایی مناسب، یک زندگی اصولی سلامت‌محور و در نظر گرفتن و کنترل مکانیزم عمل استخوان‌ها این فرایند ممکن است دچار نقصان یا توقف شود. حال بسته به این که این چالش نقصان باشد یا توقف، به این معناست که انسان، مبتلا به گرید خاصی از پوکی استخوان شده است. این فرایند به طور کاملا خلاصه به این شرح است:‌

بدن انسان در بدو تولد 270 قطعه استخوان دارد. اما بعد از تولد به سرعت فرایند همگرایی یا واگرایی استخوانی شروع می‌شود و در نهایت یک انسان بالغ دارای 260 قطعه استخوان می‌شود که البته استخوان‌بندی زنان و مردان کمی متفاوت است که موضوع بحث ما نیست.
بدن انسان از بدو تولد تا میانه دهه سوم زندگی، با قدرت تمام شروع به تحکیم پایه‌های استخوانی، افزایش چگالی، ذخیره سازی کلسیم، تحکیم بافت‌های درونی و ساختن یک اسکلت نیرومند می‌کند.
بدن انسان از نزدیکی‌های دهه 50 زندگی (بسته به متغیرهای مختلف از جمله جغرافیای زیستی) شروع به مصرف کلسیم ذخیره شده، تحلیل بافت‌های استخوانی و افت چگالی استخوان‌ها می‌کند. این یک روند طبیعی است که شامل متغیرهای مختلفی است که بعضا در اختیار انسان است و بعضا نیست.
در سه دهه اول زندگی، انسان باید علاوه بر تعدادی از ریزمغذی‌ها و پروتئین‌ها و امثال آن، نسبت به دریافت کافی دو ماده حیاتی برای استخوان‌ها یعنی، کلسیم و ویتامین دی بسیار حساس بوده و مدام به سنجش این فرایند بپردازد تا استخوان‌ها در ایفای نقش خود دچار کمبود متریال مورد نیاز نشوند.
در نیمه دوم عمر هم این رژيم خوراکی به همان اندازه لازم است تا اگرچه تحلیل استخوانی اجتناب ناپذیر است؛ اما از سرعت آن کاسته شود.
نمی‌خواهیم به ساده‌سازی مساله بپردازیم. بنابراین باید گفت که در پوکی استخوان عوامل متعددی دخیل هستند، اما چون دریافت کافی ویتامین دی به همراه کلسیم مهمترین آن‌ها برای پیشگیری است، موضوع بحث ما این مساله است.

نگاهی به ایران، یک تاسف و وضعیت جهانی

طبیعی است هنگام تهیه یک مطلب و تدوین یک گزارش برای ارائه چشم اندازی از مساله مهمی به نام پوکی استخوان باید به منابع علمی‌و گفته‌های محققین و صاحبان نظران استناد کرد. یک بررسی کلی و اجمالی از فعالیت‌ها و موسساتی که در این ارتباط قابل رصد هستند، نشان می‌دهد که هیچ نوع برنامه ملی برای جلوگیری از پوکی استخوان وجود ندارد. نهایت فعالیت‌های انجام شده برای مثال برگزاری سمپوزیوم‌های یک روزه بوده است که آن هم هر چند سال یک بار شامل اظهار نظرها و آمارهای ضد و نقیض است. مثلا در یک جا از شیوع 70 درصدی پوکی استخوان در میان زنان بالای 50 ساله ایران صحبت می‌شود، بدون این که مشخص شود این آمار ناشی از کدام تحقیقات میدانی، کارآزمایی یا متاآنالیز و امثال آن بوده است.

جمع بندی نهایی این بحث می‌تواند این باشد که باتوجه به نبود هیچ برنامه ملی و کمپین سراسری در زمینه آموزش راه‌های جلوگیری از پوکی استخوان و اصلاح الگوهای زیستی مردم که حتی می‌تواند با گنجانیدن یک پیاله ماست غنی شده در سفره خانوار میسر باشد، وضعیت ایران در سال‌های آینده در زمینه بیماری پوکی استخوان مطلوب نخواهد بود.

ضمن این که به گفته دکتر افشین استوار، رئیس پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم، منطقه خاورمیانه به مراتب نسبت به نقاط دیگر دنیا در معرض اپیدمی بیماری پوکی استخوان قرار دارد و کشور ایران هم آمار بالایی در این زمینه دارد.

همه این‌ها درحالی است که اصولا برنامه‌های ملی اطلاع رسانی در زمینه پوکی استخوان در دستور کار هیچ نهادی نیست.

خلاصه وضعیت ایران

شاید بهترین و نزدیک به واقع ترین اطلاعاتی که فعلا می‌توان درباره کشور ایران به آن‌ها استناد کرد و ذکرشان در این جا لازم است، مطالبی باشد که 12 مهر ماه 96 (هشت سال پیش!) در آستانه یک سمپوزیوم یک روزه، از زبان دکتر باقر لاریجانی منتشر شد که به طور خلاصه از این قرار است:

در زنان بالای 50 سال از هر سه زن یک نفر و در مردان بالای 50 سال از هر پنج نفر یک نفر به پوکی استخوان مبتلا می‌شوند. (متناقض با آمار هفتاد درصدی)
افزایش سن، سابقه خانوادگی، یائسگی در زنان، تغذیه نامناسب و مصرف مشروبات الکلی و داروهای کورتونی از علل ابتلا به پوکی استخوان است.
لازم است با توجه به رشد جمعیت سالمندان در کشور از هم اکنون نسبت به مسایل این قشر از جامعه و به ویژه پیشگیری از مشکل پوکی استخوان اندیشیده شود. (چنین برنامه ای به هیچ عنوان تاکنون در دستور کار قرار نگرفته است در حالی که جامعه جهانی با قدرت روی توانمندی سازی افراد مسن جامعه یعنی Ageing well کار می کند.)
مصرف کلسیم به صورت روزانه از طریق مواد غذایی، مصرف روزانه ویتامین D، انجام حرکات ورزشی و مصرف مکمل‌های دارویی می‌تواند از بروز پوکی استخوان پیشگیری کند.
میزان مصرف کلسیم روزانه در کشور ما حدود 60 درصد و میزان مصرف ویتامین دی 20 درصد توصیه‌های جهانی است؛ بنابراین از این لحاظ با کمبود جدی به ویژه در مصرف ویتامین D مواجه هستیم.
لازم است افراد زیر 50 سال روزانه بین 400 تا 800 واحد و افراد بالای این سن روزانه 800 تا هزار واحد ویتامین D مصرف کنند.
بزرگسالان روزانه 400 واحد، سالمندان بیشتر از این میزان و زنان باردار نیز بیشتر از سایرین باید این ویتامین را از طریق غذا یا مکمل‌های غذایی دریافت کنند.
میزان مصرف کلسیم در ایران در 20 سال گذشته {28 سال گذشته} افزایش لازم را نداشته است؛ در سال 1990 حدود 11 درصد جمعیت و اکنون {هشت سال قبل} حدود 30 درصد جمعیت، مصرف کلسیم ناکافی دارند. {به این مطلب باید تورم افسار گسیخته اخیر و کاهش محتوای سبد تغذیه خانواده ایرانی را حتما اضافه کرد.}
میزان کلسیم شیرهایی که کلسیم به آنها افزوده نشده، بسیار کم است و مصرف آنها به تنهایی نمی‌تواند کمبود کلسیم افراد را جبران کند. غنی سازی ماست مصرفی روزانه با کلسیم و ویتامین دی یک راه حل مناسب است.

علایم ، عوارض و اقدامات ضروری برای پوکی استخوان

سایت سازمان بهداشت جهانی که به طور مستمر آموزش‌ها و کمپین‌های مربوط به پوکی استخوان را تازه سازی می‌کند در مقاله که پیش از این منتشر شده و در سایت پژوهشگاه غدد درون ریز و متابولیسم دانشگاه تهران هم منعکس شده نکاتی را درباره این مساله ذکر کرده است که به اختصار و فهرست وار به مهم ترین موارد آن اشاره می‌کنیم:‌

پوکی استخوان علامت ندارد، شکستگی اولین علامت قابل تشخیص آن است.
بیشترین شکستگی‌ها در ستون فقرات، لگن و انتهای ساعد رخ می‌دهد .
تغذیه مناسب مهم ترین عامل جلوگیری است و در کنار آن این عوامل هم موثرند:‌ فعالیت ورزشی منظم، دریافت کافی پروتئین، وزن مناسب و....
افراد از هر جنسیتی بین 18 تا 50 سالگی روزانه 1000 میلی گرم کلسیم و از 50 تا 70 سالگی 1200 میلی گرم نیاز دارند که حتما باید با میزان کافی ویتامین دی باشد که از 50 تا 70 سالگی روزانه 600 واحد و بعد از 70 سالگی 800 تا 1200 واحد بین المللی ویتامین D3 شامل می‌شود.

انجام سنجش تراکم استخوان در این موارد از سوی سازمان بهداشت جهانی توصیه می‌شود:‌