منابع آبی کشور را با کشاورزی دانش‌بنیان نجات دهید

گروه اجتماعی: وضعیت ذخایر منابع آبی کشورمان خوب نیست و کم‌آبی مشکلات زیادی را ایجاد کرده‌است. توسعه بی‌رویه فعالیت‌های اقتصادی آب‌بر و همچنین توسعه کشاورزی در مناطق خشک و کم‌آب فلات مرکزی ایران از اصلی‌ترین دلایل کاهش ذخایر منابع آب کشور به حساب می‌آید.

به گزارش بولتن نیوز به نقل از جوان آنلاین،  از طرفی صنایع آب‌بر بعضاً در مناطقی قرار گرفته‌اند که منابع آب قابل‌توجهی ندارد. به گفته وزیر نیرو، حدود ۳۰۰ شهر از جمله برخی از شهر‌های بزرگ و مراکز استان‌ها در وضع تنش آبی قرار دارد. همه این موارد نشان می‌دهد که خودمان با دست خودمان، ذخایر منابع آبی کشور را به مرز هشدار رسانده‌ایم و تا دیر نشده باید برای مدیریت درست منابع آبی، چاره‌اندیشی کنیم. در این رابطه، «جوان» با دکتر بنفشه زهرایی، دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران گفتگو کرده‌است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

لطفاً درباره وضعیت منابع آبی فعلی کشور، مدیریت و نحوه برخورد ما با این منابع آبی توضیح دهید.

متأسفانه منابع آب کشورمان وضعیت مناسبی ندارند. منابع آب سطحی در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها به‌دلیل پدیده تغییر اقلیم و مداخلات انسانی در حوضه‌های آبریز، کاهش قابل‌توجهی یافته‌اند. تغییر اقلیم که یکی از مهم‌ترین تبعات پدیده گرمایش جهانی است منجر به افزایش دما و در نتیجه افزایش تبخیر و تعرق و تلفات آب شده‌است. از طرفی سهم برف از ریزش‌های جوی کاهش‌یافته که سهم بسزایی در کاهش روان‌آب‌های سطحی در کشور داشته‌است. تغییر توزیع فصلی بارش‌ها نیز منجر به افزایش سهم تلفات تبخیر و تعرق شده‌است، اما همه این موارد در اکثر مناطق کشور، سهم محدودی در تشدید کم‌آبی ایفا کرده‌اند. این در حالی است که توسعه بی‌رویه فعالیت‌های آب‌بر اقتصادی به‌خصوص توسعه کشاورزی در مناطق خشک و کم آب فلات مرکزی ایران از اصلی‌ترین دلایل کاهش ذخایر منابع آب کشور است. در حال حاضر بیش از ۱۴۰ میلیارد متر مکعب از ذخایر استاتیک آب زیرزمینی کشور که از سال‌های دور در ایران به ودیعه گذاشته شده‌بود، مصرف‌شده و چنانچه این روند ادامه یابد، بخش‌های بزرگی از فلات مرکزی ایران، زیست‌پذیری خود را از دست خواهند داد.

بسیاری از مناطق کشور در اثر کم‌آبی با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند. پیشنهاد شما برای مدیریت این مناطق که هم خالی از سکنه نشوند و هم منابع آبی را از بین نبرند، چیست؟

مهم‌ترین سیاستی که باید اتخاذ شود، آمایش سرزمین متناسب با منابع آب تجدیدپذیر حوضه‌های آبریز شش‌گانه ایران است. در حال حاضر توزیع جمعیت کشور و صنایع و فعالیت‌های اقتصادی آب‌بر، هیچ تناسبی با توزیع جغرافیایی منابع آب ندارد. حوضه آبریز فلات مرکزی ایران، در حالی که تنها ۲۵ درصد منابع آب تجدید‌پذیر کشور را در اختیار دارد، میزبان بیش از ۵۰ درصد جمعیت کشور است. در صورتی که تناسب بین توزیع جمعیت و فعالیت‌های آب‌بر با منابع آب تجدیدپذیر در استان‌ها و حوضه‌های مختلف ایجاد شود، تمرکز بر مدیریت مصرف و تقاضا و ارتقای بهره‌وری آب نیز می‌تواند به بهبود وضعیت منابع آب کشور کمک کند.

اخبار تأسف‌باری از تلاش‌ها و هزینه‌های گزاف برای انتقال آب به سمت صنایع آب‌بر منتشر می‌شود. چنین اقداماتی چه آسیب‌هایی به دنبال دارد؟ برای مقابله جدی و عملی با این اقدامات چه راهکاری پیشنهاد می‌کنید؟

به دلیل دنبال نشدن برنامه مدون آمایش سرزمین که البته تاکنون به‌درستی تدوین هم نشده‌است، صنایع با مصرف آب زیاد بعضاً در مناطقی مستقر شده‌اند که منابع آب قابل‌توجهی وجود ندارد. در چنین شرایطی چاره‌ای جز انتقال از مناطقی که منابع آب بیشتری در اختیار دارند، نیست. در حالی که پر واضح است انتقال‌های آب بین‌حوضه‌ای، هزینه‌های بسیار قابل‌توجهی دارند. هزینه‌های زیست‌محیطی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قابل‌توجه این طرح‌ها، بعضاً باعث به سرانجام نرسیدن آن‌ها می‌شود. قطعاً انتقال آب بین‌حوضه‌ای بدون اخذ مجوز از وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط‌زیست میسر نیست و این دو نهاد بیش از هر مرجع دیگری می‌توانند از اجرای بی‌ضابطه چنین طرح‌هایی جلوگیری کنند.

آب شیرین‌کن‌ها می‌توانند منابع آبی کشور را نجات دهند؟

آب شیرین‌کن‌ها برای تأمین نیاز‌های آبی در مناطق ساحلی می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند، هر چند آبی که تأمین می‌کنند، به‌دلیل هزینه‌های قابل‌توجه انرژی مصرف، بسیار گران است و معمولاً تنها برای مصارف شرب و واحد‌های صنعتی خاص قابل‌استفاده است. انتقال آب نمک‌زدایی شده به داخل سرزمین و مناطق دور از ساحل، علاوه بر هزینه‌های ذکر شده، معضلات مرتبط با اجرای سیستم‌های پیچیده انتقال آب و عبور از مناطق بعضاً مرتفع را نیز به همراه دارد. به طور کلی، مدیریت مصرف آب توسط مصرف‌کننده‌های مختلف به‌خصوص بخش کشاورزی، معمولاً با هزینه بسیار کمتری صورت می‌گیرد.

با توجه به روند گرمایش زمین و آسیب‌های ناشی از آن، برای استفاده بهینه از مناطق بیابانی و خشک کشور چه راهکاری پیشنهاد می‌کنید؟

ما نیازمند اصلاح قوانینی هستیم که تغییر کاربری اراضی کشاورزی را محدوده کرده‌است. سطح فعلی کشاورزی در فلات مرکزی ایران هیچ تناسبی با منابع آب موجود در این مناطق ندارد. این البته لزوماً به این معنی نیست که تولیدات کشاورزی کاهش پیدا می‌کند. در حال حاضر میزان بهره‌وری آب کشاورزی در ایران، کمتر از بسیاری از کشور‌های جهان و حتی منطقه است به همین دلیل مدرن کردن کشاورزی و توجه به کشاورزی هوشمند سازگار با اقلیم و دانش‌بنیان می‌تواند به حفظ سطح قابل قبولی از امنیت غذایی در کنار کاهش مصرف آب و کاهش سطح اراضی منجر شود. در برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی که اولین و تنها برنامه جامع مدیریت مصرف آب در کشور است، راهکار‌های مدیریت مصرف آب در بخش‌های مختلف شرب، کشاورزی، صنعت و فضای سبز مشخص شده‌است. اجرای برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی، می‌تواند قدم مهمی در ارتقای پایداری منابع آب کشور باشد.

منابع مالی که صرف طرح‌های پرهزینه تأمین و انتقال آب می‌شوند، باید صرف ارتقای بهره‌وری در فرآیند‌های موجود مصرف آب شوند. متأسفانه سال‌هاست که تمرکز نظام حکمرانی کشور بر تأمین آب بیشتر است. آن روزی که حکمرانان ایران به این جمع بندی برسند که منابع آب مورد نیاز جدید را باید از صرفه‌جویی در مصارف آب موجود تأمین کنند، می‌توانیم امیدوار باشیم که بهبودی در وضعیت منابع آب کشور ایجاد خواهد شد.