«ایلیسو» سدی آبی با کارکرد سیاسی امنیتی برای ترکیه علیه ایران و همسایگان

گروه بین الملل- مصطفی مطهری: رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه سرانجام به طور رسمی سد«ایلیسو» بر روی رود دجله را افتتاح کرد؛ وی در مراسم افتتاح این سد«پروژه ایلیسو را نماد صلح، برادری، آرامش، رفاه و قدرت ترکیه و یکی از بزرگترین سدها با نیروگاه برقابی عنوان کرد» و گفت «منازعات آینده برای کنترل منابع آب و تولید مواد غذایی رخ خواهد داد». حال آنچه در ارتباط با این سد باید قابل توجه باشد و هیچ گونه راهکاری برای مقابله با آن وجود ندارد تبعات زیست محیطی، جغرافیایی و حتی اقتصادی – امنیتی این سد برای همسایگان ترکیه به ویژه ایران می باشد که از آن به عنوان اعلان «جنگ آبی ترکیه علیه ایران» نام می برند. از این رو به دلیل اهمیت موضوع در ادامه به طور اجمالی ضمن اشاره به ابعاد و زوایای این مسئله به تحلیل آن نیز خواهیم پرداخت.

به گزارش بولتن نیوز، نبرد آبی و بحران آب در خاورمیانه یکی از ویژگی های این منطقه جغرافیایی به همراه دیگر شاخص های آن مانند ذخایر نفت، بحران و آشوب سیاسی – امنیتی و ... می باشد. در واقع در منطقه هیدرولیک خاورمیانه، از دیر باز کمبود آب و اهمیت آن همواره بحران آفرین بوده است. بطوریکه کنترل بر منابع آبی یکی از عوامل هژمونی سازی در تعریف و تبیین الگوی هژمونیک به شمار می آید. مضافاً اینکه باید خاطر نشان کرد که بطور خاص نیز هیدروپلیتیک دجله و فرات به عنوان یکی از قدیمی‌ترین نزاع‌های آبی در منطقه بین النهرین همواره مورد توجه و قابل طرح بوده است. بنابراین دلیل سیاست سد سازی ترکیه با توجه به اهمیت تاریخی – سیاسی موضوع آب را می توان با بیان این نکات فهمید.

سد «ایلیسو» که بر روی رود دجله در استان «ماردین» در جنوب شرق ترکیه ساخته شده است، در اصل به عنوان بخشی از پروژه گاپ(پروژه گاپ GAP (Guneydogu AnadoluProjesi) به‌عنوان بزرگ‌ترین پروژه توسعه منابع آب در ترکیه در راستای سیاست‌های کلان توسعه‌ای این کشور در چندین دهه قبل آغاز شده است)، با هدف تولید 27300 گیگاوات ساعت انرژی برقابی که در مجموع تأمین‌کننده ۱۳/۱۹ درصد از انرژی مورد نیاز ترکیه می باشد که به مرحله افتتاح رسمی رسیده است. فارغ از شاخص ها و مختصات فنی – جغرافیایی این سد باید خاطر نشان کرد که سد ایلیسو به مانند سد آتاتورک بر روی رود فرات می تواند تأثیرات ویران کننده ای بر زیست بوم سه کشور ایران، عراق و سوریه برجای بگذارد. در واقع این سد علاوه بر دستاورد هژمونیک سازی ترکیه در بحث آب، به ابزاری نوین جهت تحمیل مطالبات سیاسی اش در عرصه سیاست خارجی منطقه ای تبدیل خواهد شد، و اینکه موجب بر هم زدن تعادل اکولوژیک و ایجاد ناپایداری زیست محیطی از یکسو و خشکسالی هیدرولوژیک در قالب سیاست تحمیلی آب ترکیه بر کشورهای همسایه اش از جمله ایران از سوی دیگر خواهد شد.

در ارتباط با اثرات فاجعه بار سد ایلیسو بر ژئوپلیتیک ایران باید گفت که این سد به دلیل آب گیری بالای آن بواسطه ظرفیت فراوانش موجب خشک شدن روز افزون بین النهرین و نقاط کشتزاری در منطقه مذکور خواهد شد؛ شکل گیری این روند و تداوم آن موجب خلق اولین تأثیر منفی زیست محیطی بر ایران خواهد گردید یعنی بالا رفتن میزان ورود ریزدگردها به ایران و آغاز یک معضل چالشی یا تهدید جدید محیط زیستی با کارکردهای بهداشتی، سیاسی – امنیتی. معضل دوم این مسئله برای ایران، تأثیرات خشکسالی ها در عراق و تبدیل شدن آنها به یک چالش یا تهدید سیاسی – امنیتی در این کشور و تأثیرگذاری اتفاق مذکور بر شرایط سیاسی – امنیتی در ایران می باشد. در واقع نضج و گسترش ناامنی های سیاسی – امنیتی در عراق و اقلیم کردستان به واسطه شرایط بد زیست محیطی می تواند التهابات سیاسی – امنیتی را در ایران رقم بزند. سوم اینکه این سد به دلیل آنکه بر روی دجله احداث شده است و از آب دجله ارتزاق می کند و دجله نیز منبع اصلی آبگیری هورالعظیم می باشد و با کم شدن ورودی آب از دجله به اروند به هورالعظیم، بخش گسترده تری از هورالعظیم را به خشکی دچار می کند. و خشکیده شدن بیشتر هورالعظیم به معنای تشدید میزان ریزدگردها خواهد بود. در واقع تهدید مذکور برای ایران می تواند با ادامه یافتن آن به مشکل لاینحل زیست محیطی و تغییر اکوسیستم در ایران تبدیل شود که تبعات سیاسی – امنیتی نیز از آن قابل برداشت خواهد بود. چهارم اینکه ترکیه با این سد و راهبردهای سیاسی نشأت گرفته از آبشخور آن، خواهد توانست بر فضای سیاسی – امنیتی ایران تأثیرات خود را بر جای بگذارد و بستری برای ظهور ناامنی را برای ایران فراهم کند.

در مجموع باید اینگونه گفت که سد ایلیسو قابلیت این را دارد تا ترکیه را به هژمون آبی منطقه تبدیل کند و مضافاً این ترکیه با ابزار سد و آب خواهد توانست بحران سازی های سیاسی – امنیتی – محیطی بر ایران و دو کشور عراق و سوریه خلق کند. در واقع شتاب سیاسی سد سازی‌های ترکیه به معنای دریافت آنکارا از اهمیت مسئله آب به مثابه یک اهرم سیاسی در عرصه قدرت منطقه ای می باشد. به همین رو با توجه به اهمیت مسئله مذکور و آثار مخرب آن است که از اصطلاح «جنگ آبی ترکیه علیه ایران» سخن می گویند. به بیان جامع تر با عنایت به تأثیرات مخرب مفروض شده در این یادداشت می توان گفت که ایلیسو و دغدغه های آبیِ که این سد ایجاد می کند موجب شده تا این سد را یک مسئله و چالش نوظهور با قابلیت تهدیدزایی برای ایران تلقی کرد. با این اوصاف ایران به همراه دو کشور دیگر در این باره اگرچه دیر است باید به فکر راه حل باشند تا از وقوع شرایط بد زیست محیطی در ابتدا و بعد سیاسی – امنیتی جلوگیری کنند.