خرمشهر چگونه اشغال شد؟

گروه سیاسی: یکی از اهداف مهم نظامی صدام در حمله‌ی سراسری به خاک ایران در 31 شهریور 1359 تصرّف شهر بااهمیت خرمشهر بود‌. برای همین بخشی از توان نظامی اعم از نیروی پیاده و مکانیزه را برای تصرّف این شهر مهيّا کرد و از آغاز رسمی جنگ حملات زیادی را برای به‌زانو درآوردن مدافعان شهر به انجام رسانید‌. درگیری‌ها در اطراف اروندرود و در منطقه‌ی خرمشهر تا مرز شلمچه از روز 21 شهریور 59 به‌صورت تبادل آتش آغاز شده بود و تعدادی از نیروهای مدافع در شهر زخمی و شهید شدند‌.

به گزارش بولتن نیوز، پس از حمله‌ی رسمی عراق از سمت غرب خرمشهر، پاسداران حاضر در شهر با حداقل امکانات و تسلیحات و تنها به اتکای ایمان و توان نیروی انسانی اندک- 150 پاسدار و حدود 500 رزمنده‌ی مردمی- و همراهی گردان 151 دژ خرمشهر، در مقابل تیپ 33 نیروی مخصوص و تیپ 26 زرهی از لشکر 5 مکانیزه جانانه مقاومت کردند‌. این رشادت‌ها با حضور پاسداران انقلاب و تکاوران نیروی دریایی ارتش به فرماندهی امیرشجاع و دلاور ارتش ناخدا هوشنگ صمدی و هدایت برخی روحانیون شجاع به یک حماسه‌ی ماندگار در تاریخ دفاع مقدس تبدیل شد‌.

اما از آنجا که اشغال خرمشهر برای صدام و ارتش بعث بسیار مهمّ بود و با گرفتن این شهر بندری بخش مهمی از اروندرود را به‌تصرّف کامل خود درمی‌آورد، فشار برای تسخیر شهر خرمشهر هرروز شدیدتر می‌شد‌. از آن‌طرف برای مردم و مدافعان شهر نیز این مسئله جنبه‌ي حیثیتی داشت و به همین خاطر با تمام توان خود در مقابل متجاوزان بعثی مقاومت می‌کردند‌.

از صبح روز هفتم مهر عراقی‌ها بعد از اجرای آتش سنگین از دو محور پل نو و پلیس نو به خرمشهر حمله کردند اما با مقاومت نیروهای ایرانی عقب رانده شدند‌. این تهاجمات در روزهای بعدی نیز با شدّت بیشتری ادامه پیدا کرد، یکی از شدیدترین درگیری‌ها در روز 10 مهر 1359 در حوالی میدان راه‌آهن اتفاق افتاد‌. با این حال یک لشکر زرهی ارتش عراق در روز 19 مهرماه از رودخانه‌ی کارون در منطقه‌ی مارد عبور کرد و با بستن جاده‌های خرمشهر- اهواز و آبادان- اهواز خرمشهر را به‌طور کامل محاصره کرد‌. در این شرایط دیگر کمک به نیروهای مدافع شهر ممکن نبود و نیروهای عراقی در شامگاه روز 1359/7/21 خود را به مدخل خرمشهر رساندند‌.

گزارش رسیده از سپاه پاسداران آبادان نیز حکایت از آن داشت که نیروهای عراقی در خونین‌شهر تا حدود زندان شهر پیشروی کرده و حدود 30 تانک و زره‌پوش و 40 دستگاه خودرو ارتش بعثی در حال ورود به شهر بودند‌. مردم نیز شهر را ترک کرده و فقط تکاوران، پاسداران و عده‌ی معدودی افراد عادی برای دفاع از شهر باقی ماندند‌. برطبق اطلاع ستاد لشکر 92 زرهی اهواز دشمن توسط ستون پنجم خود در آبادان و خرمشهر مردم را تشویق به تخلیه‌ی شهر می‌کرد‌. اوج مقاومت نیروی‌های مدافع شهر در روز 24 مهر 1359 صورت گرفت و بعثی‌ها خود را به اطراف مسجد جامع خرمشهر رساندند و امکان استفاده از آن ‌را به‌عنوان عقبه‌ی مدافعان شهر از بین بردند‌.

یکی از روحانیون مجاهدی که در آن روزها در کنار دیگر مدافعان شهر با متجاوزان بعثی مقابله می‌کرد، شیخ شریف قنوتی بود که بعد از یک نبرد قهرمانانه در روز 59/7/4 در خیابان 40 متری خرمشهر به شهادت رسید‌. در این روز به‌سبب بروز بالاترین جلوه‌های ایثار و شجاعت خرمشهر به «خونین شهر» تغییر نام یافت‌.

از صبح 25 مهر نبرد تن‌به‌تن و خیابانی در جاده‌ی کمربندی، کوی طالقانی و بندر ادامه یافت و در روز بعد درگیری‌ها به پشت ایستگاه راه‌آهن و کشتارگاه کشیده شد و از روز 1359/7/27 فشار نیروهای مهاجم برای تصرّف شهر شدیدتر شد. به‌دلیل کاهش مدافعان و خستگی و فشار روحی و جسمی که بر افراد باقی‌مانده مستولی شده بود، دشمن از محور کمربندی به‌سمت خیابان‌های آرش و عشایر پیشروی کرد و روز بعد مسجد جامع خرمشهر که پایگاه اصلی مدافعان شهر بود، زیر آتش متمرکز خمپاره‌های عراقی قرار گرفت و تعداد زیادی از رزمندگان شهید و مجروح شدند‌. یکی از این رزمندگان نوجوان مدافع 13 سال‌های به نام بهنام محمدی بود که در همین روز به‌شهادت رسید‌. سرانجام با درهم شکسته‌شدن مقاومت مدافعان در غرب خرمشهر، نیروهای صدام در روز 4 آبان 1359 وارد شهر شدند و با غارت اموال و دارایی مردم با 300 تن T‌. N‌. T خانه‌های مسکونی و اماکن دولتی را تخریب کردند تا استحکامات خود را در شهر تقویت نمایند‌.

علل و عواملی چون نزدیکی مرز جغرافیایی با عراق(500 متر آبی و 20 کیلومتر مرز خاکی)، عدم استحکامات دفاعی در مرز، عدم‌ حمایت تدارکاتی و مهماتی و نفراتی، عدم هماهنگی در میدان نبرد و میان نیروهای حاضر در جبهه‌ی(سپاه- ‌تکاوران و ارتش) از مهم‌ترین علل کاهش قدرت رزمندگان ایرانی در مقابل دشمن بعثی باعث سقوط خرمشهر در 24 مهر 1359 شد‌.

عراقی‌ها بخش اصلی شهر را در شمال رود کارون تصرّف کرده بودند ولی کرانه‌ی جنوبی آن همچنان تحت کنترل رزمندگان ایرانی قرار داشت و مدافعان با منفجر‌کردن تنها پل موجود روی رود کارون مانع از پیشروی نیروهای بعث به‌سمت آبادان شدند‌. البته صدام برای تصرّف شهر خرمشهر یک گردان نیروی کماندویی در نظر گرفته بود اما در نهایت به‌سبب مقاومت جانانه‌ی مردم و مدافعان مجبور شد برای تصرّف این شهر 2 لشکر را به‌کار گیرد‌.

منبع: تاریخ تحولات سیاسی جمهوری اسلامی ایران (جلد چهارم)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی