نگاه انتقادی به مفهوم آب مجازی از منظر اقتصاد بین‌الملل

گروه اقتصادی- حامد قدوسی کارشناس اقتصادی دریادداشتی نوشت: در جلسه‌ای که حدودا یک ساعت دیگر تشکیل می‌شود در مورد این صحبت می‌کنم که آیا تجارت آب مجازی (Virtual Water) نهایتا منجر به برابری به‌تر آب بین کشورها می‌شود و روشی برای غلبه بر معضل کم‌آبی در برخی مناطق و مصرف برابرتر آب در دنیا است؟ (این ادعا، ایده محوری مفهوم آب مجازی است که توسط آقای Allan در حوالی سال ۲۰۰۰ صورت‌بندی شد.)

به گزارش بولتن نیوز، بر اساس برخی مقالات خودمان و مقالات متعددی از دیگر پژوهش‌گران، سعی می‌کنیم نشان بدهیم که در عمل تجارت آب مجازی ممکن است به بدتر شدن شرایط منابع آب و مصرف آب در برخی کشورها منجر شود! این نتیجه، خلاف ادعای اولیه نظریه آب مجازی است.

محور اصلی استدلال‌های ما حول مواردی از این نوع است:

۱) بر اساس مدل هکشر-اولین (HO) در تجارت بین‌الملل، عامل تعیین‌کننده صادرات، «بهره‌مندی نسبی» یک کشور از منابع مختلف است. اگر کشورهای دارای محدودیت آب، دچار فقر شدیدتر سرمایه انسانی و فیزیکی باشند، همین مدل پیش‌بینی می‌کند که این کشورها به نوعی «مزیت نسبی» برای صادرات محصولات آب‌بر دارد و اتفاقا به سمت صادرات آب پیش می‌رود. ما در مقاله‌مان با نتایج نظری و شواهد امپریکال، همین موضوع را تایید می‌کنیم که صادرکنندگان آب کشورهای فقیر هستند و نه لزوما کشورهای پر‌آبی مثل زلاندنو و کانادا!

۲) کشورهای فقیرتر دارای ساختار نهادی ضعیف‌تر (مثلا در تعریف حق مالکیت، قیمت‌گذاری آب و علامت درست برای کم‌یابی نسبی آب) هستند. بازتر شدن تجارت، محتمل است که به تخریب منابع آب محدود (مثلا آب زیرزمینی) در این کشورها منجر شود!

۳) ساختار منابع آبی کشورها با هم فرق دارد: برخی کشورها موهبت بزرگی از «اب سبز» (رطوبت خاک برای تولید کشاورزی) دارند، برخی کشورها منابع بزرگی از «آب‌های آبی» سطحی و تجدیدپذیر (رودخانه) و برخی دیگر منابع «آب‌های آبی» زیرزمینی و پایان‌پذیر. تجارت محصولات آب-بر پیامدهای متفاوتی برای محیط‌زیست و پایداری منابع آب در این سه نوع کشور خواهد داشت و این تفاوت‌ها باید در مدل‌های تجارت بین‌الملل منعکس شود. تا جایی که بنده اطلاع دارم چنین مدلی در ادبیات وجود ندارد.

متاسفانه پیامدهای هر سه نکته در مورد ایران ما صادق است و آمارهای جهانی هم دقیقا موید همان شهودی است که مردم در زندگی روزمره و اخبار و مشاهدات خود دارند: ایران نهایتا یک صادرکننده خالص آب (نفهته در محصولات) است و عمده آبی که صادر می‌شود از منابع «آب آبی» (Blue Water) تحت فشار و پایان‌پذیر است.

اقتصاد تجارت بین‌المللی و منطقه‌ای آب مجازی و رابطه آن با موضوعاتی مثل فناوری تولید، نوع اقلیم، سیاست‌های تجاری، سیاست‌های محیط‌زیست و ... از آن حوزه‌های بسیار جذاب است که هنوز جای کار فراوان دارد.