تاملی بر حدیث عرض دین

به گزارش بولتن نیوز، دکتر محمد جواد گودینی نویسنده، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه نوشت: عبد العظیم بن عبد الله بن حسن بن زید بن سبط الحسن المجتبی(ع)، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) بوده که با چهار واسطه نسبش به امام دوم شیعیان(ع) می رسد. وی از بزرگان، دانشمندان و محدثان جلیل القدر تشیع به شمار رفته که در مدت عمر پربارش محضر سه امام بزرگوار یعنی امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک نمود.
عبد العظیم حسنی(ع) که برخوردار از شخصیتی بزرگ و قابل تحسین بوده و همچنین دانشمندی نامور و فرمانبردار اهل بیت طاهرین(ع) بوده است، در روزگار امام هادی(ع) در منطقه ی ری وفات نمود. روایت است فردی (پس از رحلت جناب عبد العظیم حسنی«ع») خدمت امام علی بن محمد الهادی(ع) شرفیاب گردید و امام(ع) از او پرسید: کجا بودی؟ آن مرد در پاسخ عرض کرد: به زیارت امام حسین(ع) رفته بودم.
امام هادی(ع) فرمود: "أمَا إنَّکَ لَو زُرتَ قَبرَ عَبدِ العَظِیمِ عِندَکُم لَکُنتَ کَمَن زَارَ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ«ع»". ترجمه: "اگر تو قبر عبد العظیم«ع» را که نزدتان است، زیارت می کردی، مانند کسی بودی که حسین بن علی«ع» را زیارت کرده است".
مرقد مطهر عبد العظیم حسنی(ع) که دانشمندی مخلص و دلدار مکتب اهل بیت رسالت(ع) بوده و از جایگاهی رفیع برخوردار است، زیارتگاه مسلمانان و بویژه شیعیان جهان است و حرم مطهر این شخصیت تمدن ساز در منطقه ی ری (جنوب تهران)، علاوه بر اهمیت تاریخی، جاذبه ها و زیبایی های هنری بسیاری نیز دارد و نمونه ای درخشان از معماری ایرانی- اسلامی به شمار می رود.
این دانشمند برجسته ی جهان اسلام و یار سترگ اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و محرم اسرار آل محمد(ص)، روایاتی از پیشوایان دین(ع) نقل نموده و از جمله مهمترین روایات وی، حدیث معروف به "عرض دین" است که در جریان این روایت (چنانکه بیان خواهد شد) نزد پیشوای دهم امام هادی(ع) رفته و اصول اعتقادی و دینی خود را بر امام عرضه می نماید. شرح این حدیث در ادامه می آید:
"دَخَلتُ عَلَی سَیِّدِی عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ«ع» فَلَمَّا بَصُرَ بِی قَالَ لِی: مَرحَباً بِکَ یا أبا القَاسِمِ، أنتَ وَلِیُّنا حَقاً. قَالَ: فَقُلتُ لَهُ: یَا ابنَ رَسُولِ اللهِ، إنِّی أرِیدُ أن أعرِضَ عَلَیکَ دِینِی فَإن کَانَ مَرضِیّاً ثَبَتُّ عَلَیهِ حَتَّی ألقَی اللهَ عَزَّوَجَلَّ.
فَقَالَ: هَاتِ یا أبا القاسِمِ، فَقُلتُ: إنِّی أقُولُ: إنَّ اللهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی واحِدٌ لَیسَ کَمِثلِه شَیءٌ خَارِجٌ عَنِ الحَدَّینِ حَدِّ الإبطالِ وَ حَدِّ التَّشبِیه وَ إنَّه لَیسَ بِجِسمٍ وَ لا صُورَةٍ وَ لا عَرَضٍ وَ لا جَوهَرٍ. بَل هُوَ مُجَسِّم الأجسامِ وَ مُصَوِّرُ الصُّوَرِ وَ خَالِقُ الأعراضِ وَ الجَواهِرِ وَ رَبُّ کُلِّ شَیءٍ وَ مَالِکُه وَ جَاعِلُهُ وَ مُحَدِّثُه وَ إنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسُولُه خَاتَمُ النَّبیِّینَ فَلا نَبیَّ بَعدَهُ الی یَومِ القِیامَةِ وَ إنَّ شَرِیعَتَهُ خَاتِمَةُ الشَّرائِعِ فَلا شَرِیعَةَ بَعدَها الی یَومِ القِیامَةِ.
وَ أقُولُ إنَّ الامامَ وَ الخَلِیفَةَ وَ وَلیَّ الأمرِ بَعدَهُ أمِیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طَالبٍ ثُمَّ الحَسَنُ ثُمَّ الحُسَینُ ثُمَّ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ ثُمَّ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ مُوسَی بنُ جَعفَرٍ ثُمَّ عَلِیُّ بنُ مُوسَی ثُمَّ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ ثُمَّ أنتَ یا مَولایَ.
فَقَالَ«ع»: وَ مِن بَعدِی الحَسَنُ ابنِی فَکَیفَ لِلنَّاسِ بِالخَلَفِ مِن بَعدِه؟
قَالَ: فَقُلتُ: وَ کَیفَ ذاکَ یا مَولایَ؟
قَالَ: لأنَّهُ لایُرَی شَخصُهُ وَ لایَحِلُّ ذِکرُه بِاسمِهِ حَتَّی یَخرُجَ فَیملأ الأرضَ قِسطاً وَ عَدلاً کَمَا مُلِئَت جَوراً وَ ظُلماً.
قَالَ: فَقُلتُ: أقرَرتُ وَ أقُولُ: إنَّ وَلِیَّهُم وَلِیُّ اللهِ وَ عَدُوَّهُم عَدُوُّ اللهِ وَ طاعَتَهُم طاعَةُ اللهِ وَ مَعصِیَتَهُم مَعصِیَةُ اللهِ وَ أقُولُ: إنَّ المِعراجَ حَقٌّ وَ المُساءَلَةَ فِی القَبرِ حَقٌّ وَ إنَّ الجَنَّةَ حَقٌّ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ الصِّراطَ حَقٌّ وَ المِیزانَ حَقٌّ وَ أنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لارَیبَ فِیهَا وَ أنَّ اللهَ یَبعَثُ مَن فِی القُبُورِ.
وَ أقُولُ: إنَّ الفَرائِضَ الواجِبَةَ بَعدَ الوِلایَةِ: الصَّلاةُ وَ الزَّکاةُ وَ الصَّومُ وَ الحَجُّ وَ الجِهَادُ وَ الأمرُ بِالمَعرُوفِ وَ النَّهیُ عَنِ المُنکَرِ.
فَقَالَ عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ: یا أبَا القَاسِمِ، هذا وَ اللهِ دِینُ اللهِ الذی ارتَضَاهُ لِعِبادِه فَأثبِت عَلَیه ثَبَّتَکَ اللهُ بِالقَولِ الثَّابِتِ فِی الحَیَاةِ الدُّنیَا وَ الآخِرَة".
از عبد العظیم چنین روایت شده است: "بر [مجلس] سرورم علی بن محمد«ع» وارد شدم. هنگامی که مرا دید، به من فرمود: درود بر تو ای ابو القاسم؛ تو حقیقتا از دوستان ما هستی.
به حضرت هادی«ع» عرض کردم: ای فرزند رسول خدا«ص»، من می خواهم دین خود را بر شما عرضه کنم اگر مورد پسند و رضایت شما بود، بر آن ثابت قدم گردم تا زمانی که خداوند عزوجل را ملاقات نمایم [و به لقای الهی باریابم].
امام هادی«ع» فرمود: بیاور [عرضه کن] ای ابو القاسم.
گفتم: من باور دارم: خداوند بلند مرتبه یگانه است و چیزی همسان او نیست و از دو حد خارج است: حد ابطال و حد تشبیه. خداوند جسم، تصویر، عَرَض و جوهر نیست؛ بلکه او اجسام را به وجود آورده و چهره ها را صورتگری کرده است [و ذات اقدسش فراتر از آن است که در قالب جسم بگنجد؛ بلکه خالق اجسام است]. او پروردگار، صاحب، مالک، قرار دهنده و ایجاد کننده ی همه چیز است.
و محمد«ص» بنده و فرستاده ی خداوند بوده، آخرین پیامبر است و پس از او«ص» تا روز رستاخیز، پیامبری نخواهد آمد و شریعت او«ص»، آخرین شریعت هاست و پس از آن تا روز رستاخیز شریعتی نخواهد بود.
و من باور دارم: پیشوا، خلیفه و ولی امر پس از او [رسول گرامی اسلام«ص»]، امیر مومنان علی بن أبی طالب است. سپس حسن سپس حسین سپس علی بن حسین سپس محمد بن علی سپس جعفربن محمد سپس موسی بن جعفر سپس علی بن موسی سپس محمد بن علی سپس شما [مولا و پیشوای من هستید] ای مولای من.
امام علی الهادی«ع» فرمود: پس از من، فرزندم حسن [امام و پیشوای شماست]. مردم در زمان جانشین او«عج» چگونه خواهند بود؟
گفتم: ای سرورم، مگر چگونه است؟
امام«ع» فرمود: چرا که او دیده نمی شود [زیرا امام عصر«عج» در غیبت بسر خواهد برد و مردم از ملاقات مستقیم با امام زمان«عج» محروم اند] و جایز نیست نام او را ببرند تا زمانی که خروج نماید و زمین را از عدل و داد پر کند پس از آنکه از ستم و بیداد پر شده باشد.
گفتم: پذیرفتم [و بدان باور دارم و اقرار می کنم].
و عقیده دارم [از جمله ی باورهای دینی من این امور است:] معراج [پیامبر اسلام«ص»] حق است؛ سوال و جواب در قبر حق است؛ بهشت حق است؛ آتش [دوزخ] حق است؛ صراط حق است؛ میزان حق است و قیامت حتما خواهد آمد و هیچ تردیدی در آن نیست و خداوند مردگان را بر می انگیزد.
و باور دارم: فرائض واجب پس از ولایت عبارت است از: نماز، زکات، روزه، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر.
امام علی بن محمد«ع» فرمود: ای ابو القاسم، به خدا سوگند که این [عقاید و باورهای دینی که اکنون عرضه نمودی] دین خداست؛ همان که خداوند بر بندگانش برگزیده است. بر آن استوار باش؛ خداوند تو را در زندگی دنیا و آخرت ثابت قدم گرداند".
چنانکه که مشاهده گردید، جناب عبد العظیم حسنی(ع) با کمال خاکساری و تواضع در برابر پیشوای دهم حضرت هادی(ع) قرار گرفته و باورهای خویش را عرضه می نماید تا از چشمه سار ولایت باورهای دینی و مذهبی صحیح را دریافت نموده و با این عقاید صحیح و حقه، به دیدار پروردگار خویش رود.
اعتقاد به عقاید صحیح اعم از مبدأ، معاد، نبوت و امامت موجب سعادت و نیک بختی و آرامش قلب انسان می گردد و انواع اضطراب ها، تشویش ها و نگرانی ها را از قلب انسان می زداید و موجب امیدواری و خوش بینی به زندگی و تلاش برای دستیابی به رستگاری خواهد بود.
از این رو لازم است انسان نسبت به باورهای دینی و اعتقادات خویش سخت گیر بوده و آن را از خاندانی که از هر گونه زشتی، پلشتی و آلودگی پاک و مطهرند، دریافت نماید. سلام و درود بر عالم و محدث جلیل القدر عبد العظیم حسنی(ع) و نیاکان پاکیزه خوی و والاتبارش.

پی نوشت ها

- شرح حدیث عرض دین، ص44- 43
- اماکن تاریخی ری، ص204
- کمال الدین و تمام النعمة، ج2 ص380- 379؛ زندگانی و سخنان امام هادی(ع)، ص140- 136
- شرح حدیث عرض دین، ص15
فهرست منابع
1- صافی گلپایگانی، لطف الله، شرح حدیث عرض دین، قم، انتشارات حضرت معصومه(س) 1390
2- صدوق، محمد بن علی بابویه قمی، کمال الدین و تمام النعمة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی (جماعة المدرسین بقم المشرفة) 1405ق
3- صفی نژاد، جواد، اماکن تاریخی ری، قم، دار الحدیث 1395
4- گودینی، محمد جواد، زندگانی و سخنان امام هادی(ع)، تهران، انتشارات نظری 1399