نگاهی به قیام تاریخی زید بن علی

به گزارش بولتن نیوز، نویسنده، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه نوشت: زید بن علی که کنیه اش ابوالحسین بوده، یکی از فرزندان بزرگوار و گرانقدر پیشوای چهارم حضرت علی بن الحسین(ع) و از برادران امام محمد باقر(ع) به شمار می رود که در روزگار خلافت هشام بن عبد الملك بن مروان بن حَکَم دهمین خلیفه ی اموی، قیامی را در سرزمین عراق علیه امویان تدارک دید و در نبردی نابرابر به فیض شهادت نایل آمد.

به گزارش بولتن نیوز دکتر محمد جواد گودینی نویسنده، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه در مطلبی تحت عنوان «نگاهی به قیام تاریخی زید بن علی» نوشت:

زید بن علی که کنیه اش ابوالحسین بوده، یکی از فرزندان بزرگوار و گرانقدر پیشوای چهارم حضرت علی بن الحسین(ع) و از برادران امام محمد باقر(ع) به شمار می رود که در روزگار خلافت هشام بن عبد الملك بن مروان بن حَکَم دهمین خلیفه ی اموی، قیامی را در سرزمین عراق علیه امویان تدارک دید و در نبردی نابرابر به فیض شهادت نایل آمد.
مادر زید بن علی، ام ولدی بود که مختار بن أبی عبید ثقفی او را به امام چهارم حضرت سید الساجدین(ع) اهدا نمود و از این بانوی برجسته، فرزندی شجاع و نامدار به نام زید متولد گردید. زید بن علی در مدینه دیده به جهان گشود و تحت تربیت پدر بزرگوارش حضرت زین العابدین(ع) با معارف بلند اسلامی آشنا گردید و در محیطی علمی و در خاندان وحی و رسالت(ع) رشد نمود و از چشمه ی علوم و معارف دینی و اسلامی بهره جست. زید در مکتب پدرش امام سجاد(ع) و برادر بزرگترش امام باقر(ع) شاگردی کرد و آموزه های بسیاری را دریافت نمود. وی از تبار بزرگان بوده و در صورتش، اثری کوچک از سجده برجای مانده بود.
زید مردی دانشمند و برخوردار از علم تفسیر قرآن، قرائت و دیگر علوم اسلامی بوده است و از آنجایی که در برابر امویان ایستادگی کرد و قیامی را علیه آنان تدارک دید، بسیاری از نکات علمی او از مردم پنهان مانده و آثار علمی اش نیز از میان رفته و تنها بخش اندکی از آن به نسل های بعد منتقل گردیده است.
زید بن علی را از سادات بزرگوار، عابد، با تقوا، شجاع و دلاور توصیف نموده اند که برای اقامه ی فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر و خون خواهی جد گرامی اش امام حسین بن علی(ع) در سرزمین عراق خیزشی را آغاز نمود.
زید بن علی پیش از آنکه قیام خود را بر ضد حکومت بنی امیه آغاز کند، با برادر بزرگوارش امام محمد بن علی الباقر(ع) مشورت نمود و امام(ع) او را از اعتماد به کوفیان برحذر داشت؛ اما زید بن علی با وجود مخالفت امام باقر(ع)، قیام خود را به انجام رساند و تا پای جان از آرمانش دفاع و در این راه ایستادگی نمود و جان خویش را در راه این باور تقدیم کرد.
زید که این اوضاع و احوال سخت و تیره روزی مردم و مسلمانان را بر نمی تافت، قیام خود را علیه دستگاه اموی آغاز کرد. در ادامه این واقعه ی مهم تاریخی و قیام برجسته را که توسط زید بن علی و هوادارانش علیه ستمگری خاندان اموی طراحی و اجرا گردید، مورد بررسی اجمالی قرار خواهیم داد:
زید بن علی بن الحسین(ع) بر مجلس خلیفه ی اموی هشام بن عبد الملك وارد گردید. خلیفه دستور داد از نزدیک شدن او به خلیفه جلوگیری به عمل آورند. زید بن علی، در آن مجلس، خلیفه ی جبار و متکبر اموی هشام بن عبد الملک را به تقوا و ترس از خدا دعوت نمود؛ هشام که گویی انتظار این صراحت لهجه را از زید نداشت، کوشید شان و منزلت زید را نزد حاضران کوچک کرده و او را مورد نکوهش قرار دهد. از این رو به زید گفت: آیا تو خود را برای خلافت شایسته می دانی؟ تو فرزند یک کنیز هستی ای بی مادر!
زید نیز با شجاعت پاسخ داد:
"من کسی را که بالاتر از پیامبران«ع» باشد، سراغ ندارم. اسماعیل بن ابراهیم«ع» فرزند یک کنیز [به نام هاجر] بود. ای هشام، آیا پیامبری بالاتر است یا خلافت؟ علاوه بر این، کسی که پدرش رسول خدا«ص» بوده و از فرزندان علی بن أبی طالب«ع» باشد، کنیز بودن مادرش چیزی از او نمی کاهد".
هشام که این سخنان او ا آشفته کرده بود، حضور زید را در مجلس خویش به مصلحت ندانست و او را از مجلس خویش بیرون راند. زید پس از خروج از سرزمین شام، عازم عراق گردید و به سوی کوفه روان شد. هشام از ورود زید به کوفه بیمناک گردید و به فرماندارش یوسف بن عمر ثقفی نامه ای نوشت و به او دستور داد زید را به مدینه بازگرداند و نگرانی خود را از احتمال قیام زید را ابراز داشت. یوسف نیز فرمان خلیفه را به زید رساند و زید در خروج از کوفه تعلل نمود تا زمانی که عازم مدینه شد.
کوفیان در پی زید شتافتند و به او وعده می دادند ما 100 هزار شمشیر بدست و آماده در خدمت شما هستیم. کوفیان به زید وعده ی یاری داده و او را به قیام مسلحانه علیه دستگاه بنی امیه تشویق نمودند و از یاری خود او را مطمئن ساختند.
داود بن علی بن عبد الله بن عباس، پسر عمویش زید را از اعتماد به کوفیان بیم داد و بی وفایی آنان را به او یادآور شد. به هر روی خیل وسیعی از کوفیان با زید بیعت کرده تا او مطابق با کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) رفتار کرده و با ستمگران جهاد نماید و ستمدیدگان را یاری رسانده و به کمکشان بشتابد و نیازمندان را عطا نماید. تعداد بسیاری از مردم عراق (حدود 80 هزار تن و بیشتر) با وی بیعت کرده و وعده ی یاری داده و زید نیز در نامه ای به برادرش امام محمد باقر(ع)، با ایشان(ع) در این خصوص مشورت نمود.
امام باقر(ع) برادرش زید را از اعتماد به کوفیان برحذر داشت؛ چرا که آنان کارشان مکر و خدعه است. امام پنجم(ع) جریان بی وفایی و بی تفاوتی کوفیان نسبت به امام علی(ع)، امام حسن مجتبی(ع) و جریان شهادت امام حسین(ع) را به زید یادآوری فرمود.
متاسفانه زید به توصیه ی برادر بزرگوارش حضرت باقر العلوم(ع) گوش نکرد و با هدف رویارویی با ستمگران، مقابله با بیداد بنی امیه و احیای فرائض دینی و امر به معروف و نهی از منکر، قیام خویش را در سرزمین عراق به انجام رساند. وی به قیام خویش باور داشت و بر این اعتقاد بود که نمی توان به ستمگری امویان به زندگی ادامه داد.
زید بن علی در حالی که بسیاری از کسانی که به او وعده ی نصرت داده بودند، او را ترک گفتند، با اندک لشکریانش در برابر سپاه انبوه بنی امیه (در حالی که یوسف بن عمر ثقفی حاکم امویان در کوفه بوده و روند جنگ علیه زید را مدیریت می کرد)، شجاعانه پیکار کرد و در نبردی نابرابر به شهادت رسید. شهادت زید بن علی، در روز جمعه ماه صفر سال 121 هجری واقع گردید و در هنگام شهادت، 42 ساله بوده است.
"یوسف بن عمر" کارگزار ستمگر بنی امیه در عراق که قیام زید را با خشونت سرکوب نمود، دستور داد پیکر بی سر زید را بر دار کنند و سر بریده اش را برای خلیفه ی اموی هشام بن عبد الملك به شام فرستاد.
پیکر زید بن علی(ع) تا روزگار خلافت ولید بن یزید (جانشین هشام) بر فراز دار بود و ولید نیز به یوسف بن عمر دستور داد پیکر زید را از دار پایین آورده و آن را بسوزاند! یوسف نیز که این فرمان خلیفه ی اموی را دریافت نمود، به یکی از کارگزارانش به نام "خراش بن حوشب" دستور داد چنین کند. پیکر مطهر زید را سوزاندند و خاکستر را بر رود فرات ریختند.
زید بن علی مردی عابد، باتقوا، بخشنده، شجاع و دلاور از خاندان اهل بیت(ع) بوده و با شمشیر قیامی را در رویارویی با بیدادگری امویان برپایه ی ارزشهای اسلامی همچون امر به معروف و نهی از منکر و همچنین خون خواهی جدش امام حسین(ع) تدارک دید و در این راه به شهادت رسید. شهادت زید بن علی با آن شیوه ی غیر انسانی و فجیع، تاثیر عمیقی برجای نهاد و به افزایش نفرت عمومی توده های مردم علیه دستگاه اموی انجامید.
زید بن علی از شخصیتی قابل احترام برخوردار بوده و در کلام اهل بیت(ع) نیز با بزرگی از او یاد شده است؛ چرا که هدف وی از این قیام، برقراری ارزشهای دینی و اسلامی و نفی طاغوت امویان، گسترش عدالت، رویارویی با ستم و بیداد بوده و با چنین اهداف و دستیابی به آرمان های بلند اسلامی به انجام رسیده است.
امام صادق(ع) پس از شهادت عمویش زید بن علی و در نکوداشت جایگاه والای وی، چنین فرمود:
"خداوند عمویم را رحمت کند؛ او [پیش از آغاز قیام خود علیه دستگاه بنی امیه] نزد پدرم«ع» آمد و گفت: من می خواهم علیه این طغیان گر [هشام بن عبد الملك] خروج کنم. پدرم«ع» فرمود: ای زید، این کار را انجام نده. من نگرانم که تو را به قتل رسانده و اطراف کوفه به صلیب کشند. ای زید، مگر نمی دانی که هیچ یکی از فرزندان فاطمه«س» بر سلاطین [و فرمانروایان ستمگر] تا پیش از خروج سفیانی خروج نمی کند، مگر آنکه کشته شود؟".
همچنین از پیشوای هشتم امام رضا(ع) چنین نقل گردیده است:
"او [زید بن علی] از علمای آل محمد(ص) بوده و برای خدای عزوجل خشمگین گردید و با دشمنان خدا به مبارزه برخاست تا اینکه در راه پروردگار کشته شد ...".
به هر روی قیام زید بن علی و همچنین فرزندش یحیی بن زید (که در زمان خلافت ولید بن یزید در سرزمین خراسان به انجام رسید و به شهادت یحیی منجر گردید)، از حوادث تلخ و ناگوار عصر خلافت بنی مروان به شمار می رود و گواهی است بر ستمگری دودمان امیه و بیداد آنان در برابر اهل بیت(ع) و پیروان و شیعیان ایشان(ع). قیام زید بن علی که در سالهای پایانی خلافت امویان به انجام رسید، موجی از نفرت را در میان مردم برانگیخت و در ادامه، عباسیان و سردار دلاورشان ابومسلم خراسانی از آن بهره جسته و مردم را به مبارزه با دستگاه بنی امیه فراخوانده و حوادث تلخی که در این روزگار بدست امویان به انجام رسید همچون قیام امام حسین(ع)، قیام زید بن علی و قیام یحیی بن زید را برای مردم بازگو کرده و مردم نیز سخن عباسیان را باور کرده و به آنان دل خوش داشتند و گروه گروه به داعیان عباسی پیوسته و درصدد مبارزه با امویان برآمدند و خلافت بنی امیه را ساقط کردند. بدین ترتیب خلافت آل امیه در سال 132 هجری به پایان رسید و در ادامه، عباسیان زمام امور را بدست گرفتند.

پی نوشت ها:

- مقاتل الطالبیین، ص124
- سال تولد زید، اختلافی است و مشهور سال 80 هجری است.
- مقاتل الطالبیین، ص126
- اسهام الامام زید فی العلوم القرآنیة، مجلة القسم العربی، شماره ی 15، ص84
- کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج3 ص103
- مروج الذهب و معادن الجوهر، ج3 ص217
- تاملی بر زندگانی پرافتخار امام محمد باقر(ع)، ص33 (موضع امام باقر«ع» در رابطه با قیام زید بن علی)
- پیکار مقدس حضرت زید بن علی و فرزندانش، ص73- 66
- الامام زید، ص57
- مقاتل الطالبیین، ص139
- معجم بنی أمیة، ص185
- مقاتل الطالبیین، ص139
- الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، ص330
- علی خطی زید، ص15
فهرست منابع
1- ابن صبّاغ، علی بن محمد مالکی مکی، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) 1427ق
2- ابوزهرة، محمد، الامام زید، دار الفکر العربی
3- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، قم، انتشارات الشریف الرضی 1416ق
4- إربلی، علی بن عیسی بن أبی الفتح، کشف الغُمّة فی معرفة الأئمة، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) 1426ق
5- بیاتی، جعفر، علی خُطَی زید، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی 1390
6- گودینی، محمد جواد، تاملی بر زندگانی پرافتخار امام محمد باقر(ع)، تهران، انتشارات نظری 1398
7- مسعودی، علي بن الحسين، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، دار المعرفة 1978
8- منجد، صلاح الدین، معجم بنی أمیة، بیروت، دار الکتاب الجدید 1970
9- ندیم، عبد الماجد، اسهام الامام زید فی العلوم القرآنیة (مقاله ی علمی)، مجلة القسم العربی، شماره ی 15، 2008
10- وحید دامغانی، ابراهیم، پیکار مقدس حضرت زید بن علی و فرزندانش، رودکی 1361