شُکوه عزاداری و شِکوِه عزداران

گروه اجتماعی - حجت الاسلام محسن الویری استاد تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم در یادداشتی نوشت: با اعلام موضع صریح رهبر معظم انقلاب در باره مرجع تصمیم‌گیری و ضوابط برگزاری مراسم عزاداری سیدالشهداء علیه السلام در ماه محرم، احساس می‌شد دیگر نیازی به اظهار نظرهای موافق و مخالف در این باره نباشد، ولی با توجه به پاره‌ای نوشته‌ها و گفته‌ها و فرسته‌ها، شاید درنگی دیگر در این زمینه خالی از لطف و حتی ضرورت نباشد.

صورت‌بندی موضوع بحث

به گزارش بولتن نیوز، گاه به نظر می‌رسد هنوز محل اصلی نزاع و اختلاف رأی بین کسانی که در رد و قبول یکدیگر سخن می‌گویند روشن نیست. استدلال کردن به اهمیت و برکات اقامه عزا بر سیدالشهداء در پاسخ کسانی که پیشنهاد دارند امسال تجمع گسترده برای عزاداری نداشته باشیم، یکی از مصادیق این سخن است. در حدی که صاحب این قلم پی گرفته است هیچ یک از کسانی که بر ضرورت رعایت مسائل بهداشتی پای می‌فشرند، معتقد به تعطیل عزاداری نیستند تا در رد آنها گفته شود عزای سیدالشهداء چه برکات این‌جهانی و آن‌جهانی و الهی دارد. رهبر معظم انقلاب هم که تصمیم در این موضوع مهم را به ستاد ملی مقابله با کرونا واگذار کردند اینبار بر خلاف آن چه پیش از این در باره مساجد فرموده بودند، آن را مقید به این که تصمیم‌گیران باید درک درستی از اهمیت عزاداری داشته باشند نفرمودند، شاید به این دلیل که هیچ کس در کشور ما نیست که در گوشه‌ای مسؤولیتی کوچک یا بزرگ داشته باشد و سودای تعطیل کردن عزداری را حتی به بهانه حفظ سلامت مردم در برابر شیوع کرونا در سر بپروراند.

بنا بر این سخن اصلی در برگزاری یا عدم برگزاری عزاداری در ایام کرونایی نیست، بلکه در چگونگی برگزاری پرشکوه مراسم است به گونه‌ای که هم عزاداران عاشق اباعبدالله زبان به شِکوِه نگشایند و هم تعظیم شعائر حسینی به شکل بایسته صورت بندد و هم پیشگیری‌های لازم برای جلوگیری از گسترش کرونا مطابق نظر مسؤولان به عمل آید.

شرایط طبیعی و محیط عزاداری

اثرگذاری شرایط طبیعی پیرامونی بر شکل عزاداری یک امر بدیهی است و همان طور که شکل عزاداری در ایام تابستان با ایام زمستان (از نظر لباس عزداران و ماندن طولانی مدت در فضای باز و یا دمای هوای فضاهای بسته و مانند) تفاوت می‌کند یعنی محیط طبیعی بر عزاداری اثر می‌گذارد، اکنون نیز یک پدیده طبیعی به نام کرونا خود را بر بسیاری از ابعاد زندگی ما از جمله عزاداری‌ها تحمیل کرده است. پیشنهاد جایگزین کردن روش‌ها و قالب‌های جدید برای عزاداری، در حقیقت واکنش به این شرایط طبیعی جدید کرونایی است.

سه پیشنهاد جدید برای عزاداری در شرایط جدید به جای اجتماعات بزرگ سنتی که بیشتر آن‌ها پیش از این نیز از زبان مدافعان سلامت جامعه و علاقمندان حفظ تندرستی و نشاط عزاداران سیدالشهداء علیه السلام بیان شده است چنین است: گسترش پاره‌ای آداب و آیین‌های کمتر مورد توجه به جای آداب و آیین‌های رایج، تقویت بهره‌گیری از فضای موسوم به فضای مجازی، اجرای الگوی "هر خانواده، یک حسینیه".

الف. گسترش پاره‌ای آداب و آیین‌های کمتر مورد توجه به جای آداب و آیین‌‌های رایج

شاید کمتر شعائر اسلامی است که به اندازه عزای سیدالشهداء علیه السلام دارای آداب و آیین‌های فراوان و گوناگون باشد. پاره‌ای از این آداب و آیین‌ها مانند روضه‌خوانی، سینه‌زنی، توزیع نذورات و پوشیدن لباس مشکی به گونه‌ای موردپسند گسترش و عمومیت یافته است، اما پاره‌ای دیگر چنین نیست و هر چند شناخته شده است به صورت مطلوب رواج ندارد.مانند نصب پرچم عزاداری بر سر در منازل و کوچه و بازار، سلام فرستادن بر حسین علیه السلام به هنگام نوشیدن آب، لعن قاتلان آن حضرت و به تعبیر شهید مطهری تطبیق آن با یزیدهای مستکبر و حق‌ستیز زمانه، تبرک جستن از تربت پاک سیدالشهداء علیه السلام، زیارت آن حضرت از راه دور و جز آن. اگر امسال شرایط مناسبی برای اجرای برخی از شعائر که رواج مطلوبی داشته است، وجود ندارد چه منعی برای اقامه و گسترش برخی دیگر از آن‌ها که رواج مطلوبی نداشته است، وجود دارد؟ از نظر تکریم محرم و عاشورا، چه تفاوتی بین شعائری که قبلا گسترش بیشتری یافته بود و شعائری که اکنون زمینه گسترش آن‌ها فراهم آمده وجود دارد؟ آیا بهتر نیست موقعیت سال جاری را برای رواج این دسته از آداب و آیین‌ها مغتنم شمرد؟

با این نگاه اقتصاد محرم نیز هیچ آسیب نخواهد دید، زیرا بخش عمده آن مانند نذورات که به قوت خود باقی است (طبعا با تغییر شکل ادای عهد و نذر) و بخش‌های تعطیل شده آن هم جایگزین‌های گوناگون و تازه‌ای پیدا خواهد کرد.

ب. تقویت بهره‌گیری از فضای موسوم به فضای مجازی

بهره‌گیری از فضای مجازی برای پاسداشت و گسترش فرهنگ اسلامی امری بسیار بدیهی، رائج و گریزناپذیر است؛ اما با این وجود شاهد پاره‌ای اظهارنظرهای شگفت در مخالفت صریح یا ضمنی با جایگزین شدن این فضا به جای فضاهای سنتی برگزاری مراسم عزاداری هم بوده‌ایم تا آن جا که حتی آن را به برنامه و توطئه دشمنان هم نسبت داده‌اند.

واژه مجازی در زبان فارسی در برابر کلمه انگلیسی Virtul به کار رفته است. این واژه به دلیل تضاد با کلمه حقیقت (حقیقت و مجاز) یک بار معنایی سلبی در زبان فارسی دارد که این بار منفی در زبان انگلیسی برای کلمه ورچوآل وجود ندارد. دنیای موسوم به دنیای مجازی از واقعی‌ترین واقعیت‌های زندگی کنون ماست و معنای آن حقیقی نبودن نیست، Virtul در اصل به معنای نزدیک به واقع، نازل منزله واقع، در حکم واقع بودن و مانند آن است و فضای مجازی هم بر همین اساس یعنی فضای نزدیک به واقع و نازل منزله واقع شاید اگر کلمه دیگری برای ترجمه این کلمه برگزیده می‌شد، مشکلات ما کمتر بود.

همان طور که وقتی سخنرانی این آقایان از رسانه ملی پخش می‌شود آن چه ما در منزل می‌شنویم صدای واقعی آنها نیست بلکه بازتولید صدای آن‌ها به مدد ابزارهای جدید ارتباطی است، گسترش عزادارای در این فضا هم به معنای بهره‌گیری از یک فضای واقعی برای تولید و بازتولید گونه‌های مختلف نزدیک به واقع عزاداری برای سیدالشهداء علیه السلام است. جایگزین شدن موقت و فعال شدن دائم ظرفیت‌های این فضا در برابر فضای سنتی برگزاری عزاداری چه منعی دارد؟ مگر همین فضاها و شبکه‌های اجتماعی نبودند که حرکت گسترده موسوم به ربیع عربی را در کشورهای اسلامی مدیریت کردند؟ مگر همین شبکه‌های اجتماعی نیستند که ظرفیت موج‌آفرینی آن‌ها در کشورمان در مناسبت‌های مختلف رصد می‌شود؟ چگونه است که فعال شدن این ظرفیت بزرگ و جایگزین شدن موقت آن برای شکل‌های سنتی عزاداری برای عزاداری سیدالشهداء در شرایط کنونی کم‌اهمیت یا کم‌بهاء انگاشته می‌شود؟

ج. اجرای الگوی "هر خانواده، یک حسینیه"

پیشنهاد سوم که حتما باید در پیوند با پیشنهاد دوم مد نظر قرار گیرد در حقیقت کوشش برای یافتن راهی برای جبران ظرفیت بسیار بالای مجالس سنتی سیدالشهداء علیه السلام برای فرهنگ‌پذیری نوجوانان و جوانان در شرایط جدید کرونایی است. ظرفیت و کارکرد بی‌بدیل محافل سنتی عزای حسینی را در این زمینه نمی‌توان نادیده گرفت، اما اکنون شرایطی فراهم آمده که می‌توان ظرفیت‌های یک کانون دیگر به نام خانواده را هم برای فرهنگ‌پذیری عاشورایی فعال کرد. خانواده اصلی‌ترین کانون تربیت شهروند فرهیخته ارزش‌مدار است و الگوی "هر خانواده، یک حسینیه" که هنوز به صورت گسترده و روش‌مند تجربه نشده است می‌تواند تا حد بسیار زیاد خلأ ناشی از عدم برگزاری مراسم پرازدحام سنتی را جبران کند. دریغ است که این فرصت مناسب برای آسان از دست برود. سلامت روان جامعه که در محافل عزای سیدالشهداء تأمین می‌شد اکنون می‌تواند با مدیریت بهتر در محیط خانواده پی گرفته شود. شرایط کرونایی فرصتی بسیار عالی برای زنده ساختن و زنده نگاه داشتن بخشی فراموش شده از نقش و کارکردهای خانواده برای تربیت نسل حسینی است. البته این موضوع نباید در حد شعارهای احساسی باقی بماند و اجرای درست آن در گروی یک رشته مطالعات و بررسی‌های روش‌مند و برنامه‌ریزی‌های دانش‌محور است.

۲۶ مرداد ۱۳۹۹