بحران حکمرانی آب

گروه اجتماعی- علی اصغر فیروزجائیان* اینکه آب مساله ای جهانی است بر کسی نباید پوشیده باشد.40درصد از جمعیت جهان در بیش از 140 کشور جهان به منابع آبی مشترک وابسته اند.بسیاری از این منابع آبی بدون معاهده ای بین االمللی مورد استفاده قرار می گیرند.درحالی که استفاده نابرابر از این منابع مشترک با توجه به تغییرات آب و هوایی و موارد دیگر موجب منازعات در عرصه منطقه ای شده است.منازعات پیش آمده بر سر استفاده از رود نیل میان مصر و همسایگان یکی از این موارد است.

به گزارش بولتن نیوز، اینکه ایران کشوری نیمه خشک می باشد هم بر کسی پوشیده نیست.متوسط بارش ایران کمتر از متوسط جهانی و آسیایی است.اما تمدن ایرانی تنها تمدنی بوده است که در کنار رود نیل،دجله رو فرات و یانگ تسه برپا نشده است بلکه اتفاقا در حوزه آبریز نیمه خشک ایران به شکوفایی رسیده است.دلیل این امر را می توان در حمایت دولتها،مشارکت مردم و خلاقیت مهندسان ایرانی در ابگیری از طریق قنات پیدا کرد.سدسازی در ایران باستان به کمال رسیده بود."بند بهمن" بعنوان یکی از سدهای عصر هخامنشی در جنوب شیراز برجای مانده است.
تا ابتدای همین قرن ما شاهد بهره برداری محلی محور و انطباقی در حوزه شش گانه آبی کشور هستیم.در طول قرنها ایرانیان تعاملی تنگاتنگ با طبیعت برای بهره برداری از آب داشته اند.هرچند آب کم بود اما به نظر بخشهای فرهنگی(در میان ایرانیان آب مقدس بود است)سیاسی،اقتصادی و محیطی کشور هریک سهم خود را برای مراقبت از منابع آبی کشور پرداخت می کردند.نگاه دولتها حمایتی و رویکرد مردم مشارکتی بود.دولتها از کسانی که زمین بایری را از طریق قنات آباد می کردند چند سال مالیات نمیگرفتند.

سد گلپایگان بعنوان اولین سد مدرن ایران در سال 1326 آغاز و در سال 1336 افتتاح شد.در طول قبل از انقلاب حدود 19 سد مدرن با اهداف کشاورزی و مصرفی ساخته شد.از این زمان ایران وارد مرحله جدیدی از حکمرانی آب شده است.(حکمرانی آب به معنای نظام های مدیریتی،اجتماعی،سیاسی و اقتصادی در جغرافیای مشخص است که بر استفاده و مدیریت آب تاثیرگزار است).در این مرحله تعادل میان بخش های مختلف اجتماع و محیط بهم میخورد.دولتها یکه تاز توسعه می شوند و بی تدبیرانه منابع آبی کشور را به نام توسعه دستکاری کرده اند.بیش از 165 سد در جغرافیای نمیه خشک ایران در بعد انقلاب ساخته می شود.نتیجه برنامه های دولت بحرانی شدن هر شش حوزه آبی کشور بود است.خشک شدن دریاچه ها و تالابها و تامین آب از طریق منابع فرامحلی نمونه ای از این بد تدبیری هاست.جرم جامعه هم بخاطر بخاطر مصرف بی رویه طلای آبی و یا دست اندازی غیرمجاز به سفره های زیرزمینی کمتر از دولتها نیست.در این دوره هرچند به نظر همه چی آرام است اما ناگزیر ناآرامی های آبی را نیز شاهد هستیم.در ایران از سال 1360 به این طرف به تدریج تراز آبی از تعادل خارج و خارج تر شد.و مصرف هرچه بیشتر و بیشتر شد بدون اینکه استراتژی مشخص برای بخش کشاورزی،صنعت،سیاست و اجتماع در جهت حفظ و مصرف بهینه منابع آبی تعریف شود.جالب است بدانید که ایران اولین صادر کننده آب در جهان از طریق هندوانه است واتفاقا بیشترین هندوانه در حوزه آبریز سیستان و بلوچستان با کمترین بارش کشت میشود.ما در هیدروپولیتیک آب از ضعیف ترین کشورها هستیم و نتوانستیم چالشهای مشترک آبی با عراق و افقانستان را حل کنیم.ما هنوز فرهنگ آبی در کشور را شکل نداده ایم.جالب اینجاست که بی تفاوتی محیط زیستی در جایی مثل یزد تفاوتی با شمال ایران ندارد.بیشترین صنایع آب بر را در مرکز ایران که حوزه آبریز نیمه خشک می باشد توسعه داده ایم.در این دوره ما دهه ها تقابل با طبیعت را ادامه داده ایم.به تریج بخشهای مختلف حکمرانی آب از هم دور شدند.

یکی از راههای حل مساله قبول و شناخت مساله است.کارشناس برنامه تخصصی شبکه خبر در حوزه آب با امار وارقام صحبت از کاهش بین 40 تا 50 درصدی ذخائر آبی نسبت به سالهای گذشته می کند.اما مجری مدام کلمه تنش آبی را تکرار میکند.گویی نمیخواهند قبول کنند که آب وارد دروازه های بحران شده است. چه قبول کنید و نکنید آب به زودی از امری صرفا زیستی عبور کرده و امری صرفا سیاسی و امنیتی خواهد شد.فقط درگیری های "ورزنه" اصفهان نیست که نمادی از امنیتی شدن آب باشد.مطالعات جرم شناسی در حوزه آب نشان از افزایش پرونده های قضایی در فصول کشاورزی است.به نظر مشکل کشور مدیرت منابع آبی نیست بلکه حکمرانی ما در حوزه آب دچار بحران شده است و به زودی گریبان همه ما را میگیرد.مساله امروز کشور ما دیگر مدیرت منابع آبی نیست بلکه بحران حکمرانی آب است.در این کشور هنوز آب برای مردم نه تنها مساله نیست بلکه اگر هم باشد مساله عرضه کننده ان است نه متقاضیان.حکمرانی ناکارآمد آب بیشتر به فکر مدیریت و توزیع و مصرف برگشت ناپذیر آب موجود است تا سیاستگذاری جهت تولید،ذخیره و مصرف بهینه و بازگشت پذیر آب...

*جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران