فضای خانواده را متناسب با عنصر غیرت شکل دهیم

گروه اجتماعی: حیا و غیرت سه عنصر پیوسته به هم است که خداوند آن را در وجود تمام انسان‌ها نهادینه کرده است. وجود این سه عنصر به هر فردی تعالی روحی می‌بخشد و در مقابل، هر مقدار از این عناصر در انسان کاهش یابد، موجب تنزل روحی و شخصیتی وی می‌شود. 

به گزارش بولتن نیوز به نقل از تسنیم، از این جهت در صورت عدم رعایت این عناصر فطری، خانواده و جامعه دچار تزلزل می‌شوند و زمینه‌ را برای بروز بسیاری از معضلات اجتماعی و سلامت روانی فراهم می‌کند. بنابراین عفاف و حجاب امری فطری و دستوری الهی است که در تمام ادیان آسمانی بر آن تأکید شده و هر فرد مسلمانی می‌داند که مسیر رستگاری و کمال معنوی در گام اول در گروی التزام به عفت، حیا و غیرت دینی است. 

در این موضوع با  حجت‌الاسلام رضا منصوریان، استاد حوزه و دانشگاه گفت‌وگو گرفتیم تا علاوه بر بررسی مفهومی عفاف و حیا به روش‌های کاربردی کردن آن در بستر فردی و اجتماعی اشاره‌ای داشته باشیم. 

در این مصاحبه همچنین به موضوع غیرت به عنوان یکی از لوازم اساسی برای حفظ حریم خانواده از گزند آسیب‌های اجتماعی و نقش تربیتی مردان در فضای خانواده پرداخته شده است.متن کامل این گفت‌وگو در ادامه منشتر می‌شود.

افزایش حیا موجب تقویت روحیه عفاف می‌شود

* در آموزه‌های دینی مفهومی به نام عفاف و حیا داریم. حیا و عفاف چه تأثیری در سبک زندگی ما خواهد داشت؟

ابتدا درباره معناشناسی حیا و عفاف صحبتی داشته باشیم. حیا حالتی نفسانی و عفاف، جنبه عملی آن حالت نفسانی است. ما در وجودمان یکسری کشش‌هایی داریم. به عنوان مثال خدایی نکرده از درون‌مان حسادت شعله می‌گیرد. این حالت حسادت منجر به یک فعل خارجی می‌شود. مثلاً حسادت ما منجر می‌شود به اینکه پشت دیگری حرف بزنیم که در این صورت غیبت محسوب می‌شود.

حیا که یک حالت نفسانی است که جنبه عملی و خارجی آن عفاف و حجاب است. همان طور که اشاره کردید ما در روایات و آیات قرآن می‌بینیم این دو عنوان خیلی نزدیک به هم مطرح می‌شوند. چون حالت رفت و برگشتی هم دارند. به این معنا که وقتی سطح حیا را بالا ببری، ناخداگاه منجر به تقویت عفاف می‌شود.

یک مثال بزنم. جوانان درباره ازدواج همواره دو مانع را مطرح می‌کنند. اول اینکه پول نیست و دیگر اینکه مورد خوبی نیست. خداوند در سوره مبارک نور پاسخ می‌دهد: «وَ أَنْکِحُوا الأیامی مِنْکُمْ و الصّالحینَ مِنْ عبادِکُمْ و إمائِکُمْ إنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ؛ یعنی شما باید مردان بی‌زن و زنان بی‌شوهر و کنیزان و بندگان صالح خود را به نکاح یکدیگر درآورید». در اینجا خداوند قید صالحیت آورده است؛ معقتدم به این معناست که اگر صلاحیت ازدواج را داشته باشند. صلاحیت به این معناست که یک زن یا مرد بداند با همسر خود چگونه ارتباط برقرار کند و مأموریت وی درون خانواده چیست. در هر صورت خداوند می‌فرماید اگر فقیر بودند، خداوند آن‌ها را با فضلش بی‌نیاز می‌کند؛ یعنی مشکل مالی را عنوان نکنید.

در آیه بعد صحبت از عفاف می‌کند و می‌فرماید اگر شرایط  ازدواج فراهم نشد، عفت پیشه کنید تا خداوند شما را از فضلش بی‌نیاز کند وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّىٰ یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ. در این آیه خداوند اشاره دارد اگر عفاف پیشه کنید، از فضلم به شما عطا می‌کنم. یعنی در هر دو چالش مالی و عدم فراهم شدن زمینه ازدواج، خداوند می‌فرماید از فضلم می‌دهم. خداوند در حالت اول توقع دارد حائز صلاحیت باشیم و در هر حالت دوم، عفاف پیشه کنیم. لذا عفاف جنبه عملی دارد که ناشی از حیاست.

حضرت زهرا(س) در قبال نابینا هم عفت و حیا رعایت می‌کرد

حالا این عفاف در پنج بخش تقسیم می‌شود: عفاف در دیدن، گفتن، خوردن و آشامیدن و عفاف در ارتباطات. هر پنج مورد مربوط به حالت حیاست. هر اندازه تقید به این مسائل افزایش یابد، حیا هم زیاد می‌شود. ما وقتی به زندگانی حضرت زهرا(س) به عنوان الگوی حیا و یا صحیح‌تر بگوییم، صاحب خصلت حیا و عفاف نگاه می‌کنیم، شگفت‌زده می‌شویم. ایشان از تمام نامحرمان حتى از مردان نابینا نیز خود را مى‌پوشاند. در روایتی آمده است که مردی نابینا پس از اجازه گرفتن، وارد منزل امام علی(ع) شد. پیامبر(ص) مشاهده کردند که حضرت زهرا(ع) برخاست، فرمودند: «دخترم! این مرد نابیناست». فاطمه(ع) فرمود: «پدر، اگر او مرا نمی‌‏‌بیند، من او را می‌‏‌نگرم، اگرچه او نمی‌‏‌بیند، اما بو را استشمام می‌کند؛ اِن لَم‌یَکُن یَرانِی فَانّی أرَآهُ وَ هُوَ یَشُمُّ الرِّیحَ». رسول خدا پس از شنیدن سخنان دخترش فرمود: «شهادت می‌دهم که تو پاره تن من هستی» (مستدرک الوسائل، ج14، ص 289).

* شما در بخشی از سخنان خود اشاره داشتید فردی که قصد ازدواج دارد باید نسبت به مأموریت‌ها و وظایف خود آگاهی داشته باشد. وقتی صحبت از وظیفه می‌شود، مردان تصور می‌کنند باید شرایط مالی مناسبی را داشته باشند تا بتوانند نفقه خود را پرداخت کنند. آیا وظیفه یک مرد تنها به این چیزها خلاصه می‌شود؟ 

خداوند در سوره مبارک نساء می‌فرماید «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ؛‌مردان بر زنان قیومیت دارند. چرا مرد قوام زن است؟ توضیح می‌دهد بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ؛ به خاطر فضیلتی که خداوند به بعضی نسبت به برخی دیگر داده است. لذا مردان یکسری فضیلت‌های خاص دارند از جمله اینکه توان مرد در عرصه اجتماع بیشتر از زن است. همچنان که زنان هم برتری‌هایی دارند که مردان واجد آن نیستند. منتها در مورد مسائل خانوادگی زن به صورت ذاتی دوست دارد پناهگاهش مرد باشد و مرد هم احساس مردانگی‌اش ایجاب می‌کند این حس قوامیت را داشته باشد. هرچند مباحث مختلف فقهی درباره قوامیت مطرح است که در فرصت بعد به آن می‌توان پرداخت و در حال حاضر با نگاه اصلاح رفتاری می‌خواهیم به آن بپردازیم.

مردان علاوه بر مسائل مالی باید به معنویت و تربیت خانواده توجه کنند

مورد سؤال شما این است که آیا مأموریت مرد منحصر در نفقه و ملزومات اولیه زندگی است؟ خداوند می‌فرماید مردان بر زنان قوّام هستند. قَوّام صیغه مبالغه و به معنای قیام‌کننده است. قیام‌کننده به چه موضوعی؟ زندگی. زمانی که کسی اختیاردار امور دیگری شود، او قوّام می‌شود. در تفسیر قرآن اگر مراجعه کنید، نوشته‌اند سرپرست. گاهی اوقات می‌نویسند مدیر. گاهی می‌نویسند نگهبان زندگی. خب اگر نگهبان باشد، تنها موضوع اقتصادی است؟ بحث تربیت و سلامت روان خانواده هم بر عهده مرد است.

کسی که قصد دارد خانواده را به صورت یک رهبر پیش ببرد، جنبه رهبری پیدا می‌کند. اگر به معنای مدیر در نظر بگیریم، مأموریت مدیر این است که سازمان یا نهادی را بر اساس اهدافی خاص به نتیجه برساند. هر کدام از این معانی را تصور کنیم، فراتر از امر اقتصادی است و قطعاً در حوزه مأموریت مرد خانواده مسئله تربیت، معنویت، حدود و حریم خانواده جزو مسئولیت‌ها و تکالیف اصلی مرد شمرده می‌شود. پس مرد باید به حدود محرم و نامحرم در حریم خانواده خود توجه کند. مرد باید به معنویت در خانواده توجه کند.

بستر خانواده مقدمه‌ای برای ایجاد نسلی سالم است / یادگیری مهارت‌های تربیتی جزوی از مأموریت مرد است

اگر مرد را یک نگهبان تصور کنیم، کسی است که مراقبت می‌کند آسیبی به حریم خانواده از جهت ارزشی و اخلاقی نرسد. با افراد بی‌مبالاتی که حریم‌شکن هستند و نسبت به ارزش‌ها تفاوتی قائل نیستند، مراوده نداشته باشد؛‌ چرا که هدف خانواده تربیت معنوی یک نسل است «وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا؛ و آنان هستند که گویند: پروردگارا، ما را زنان و فرزندانی مرحمت فرما که مایه چشم روشنی ما باشند، و ما را (سر خیل پاکان و) پیشوای اهل تقوا قرار بده». لذا ما باید بستری را در خانواده فراهم کنیم که این بستر مقدمه یک نسل سالم باشد. در این صورت وظیفه مرد تنها منحصر در مسائل مالی نیست. بلکه حجاب همسر، حریم‌ها، ارتباطات، معنویت، مهارت‌های تربیتی جزوی از مأموریت‌های مرد است. به اعتقاد بنده تکلیف اصلی مرد مدیریت صحیح خانواده در جنبه‌های مختلف اقتصادی و فرهنگی است؛ یعنی باید در جنبه‌های مختلف کار مدیریتی خود را به درستی انجام دهد. 

خصلتی که مرد مجرم را از قصاص نجات داد

دقت در حفظ حریم خانواده که آن را جزوی از وظایف سرپرستان خانواده نام بردید، خیلی نکته مهمی است. چرا گاهی شاهدیم این مسئله در بین مردان مورد غفلت قرار می‌گیرد؟

کلیدواژه‌ای به نام غیرت داریم. طبیعت مرد طبیعت غیرتمندی است. این موضوع را خداوند در وجود مردان قرار داده است. در جوامع غیر مسلمان هم می‌بینیم غیرت وجود دارد. امام محمد باقر(ع)‌ می‌فرمایند گروهی از اسیران (متجاوز) را خدمت پیامبر(ص) آوردند. حضرت دستور قتل آنها را صادر کرد به استثنای یک نفر. آن فرد تعجب کرد و گفت چگونه مرا از میان همه آنها آزاد کردی؟! فرمود:

جبرئیل ازسوی خدا این خبر را به من داده است که تو دارای پنج صفت هستی که خدا و پیامبرش آن را دوست دارند: «الغیرةُ الشَّدیدة عَلَی حَرمِکَ و السّخاءُ و حُسنِ الخُلق، و صِدقِ اللّسانِ و الشُّجاعَة؛ غیرت شدید نسبت به ناموست، سخاوت، اخلاق نیکو، راستگویی و شجاعت». هنگامی که آن مرد اسیر آزادشده این سخن را شنید اسلام آورد و در زمره مسلمانان شایسته قرارگرفت.

فضای خانواده را متناسب با عنصر غیرت شکل دهیم

غیرت یک امر فطری و خدادادی است. اما این غیرت چگونه باید به عمل کشیده شود؟ خیلی جاها افراط و خیلی جاها تفریط صورت می‌گیرد. مهم‌ترین معضلی که امروز دچار خانواده‌ها شده است، نوع سرپرستی خانواده و نحوه نظارت بر خانواده است. سرپرست خانواده باید فضای عمومی و تنفسی خانواده را به سمت غیرت سوق دهد. نه اینکه یک مردی پشت دوربین بنشیند و مدام بر همسر خود مراقبت داشته باشد. فرهنگ و فضای زندگی باید به گونه‌ای باشد که اگر یک خانمی وارد خانواده ما می‌شود، متوجه شود فضای عمومی خانواده، متناسب با فرهنگ غیرت و حیاست. یا به عنوان مثال در یک خانواده می‌بینید چقدر محبت است. نوع کلام و نوع برخورد همسر نشان از فضای محبت و صفا و صمیمیت در خانواده است.

اگر این فرهنگ در آقایان نهادینه شده باشد، وقتی با یک زن مواجه می‌شوند، به گونه‌ای برخورد می‌کنند که طرف مقابل بفهمد که من یک فرد غیرتمندی هستم. یعنی هر نوع رفتاری برای من مقبول نیست. این حس را باید جنس مخالف بفهمد. ببینید گذشتگان ما چه فرهنگی داشتند. مرحوم مجتهدی به ما می‌گفت درهای قدیمی دو تا کوبه داشت. وقتی یک کوبه می‌زدند، یعنی مرد پشت در است. این کوبه‌ها نوع صدایشان تفاوت داشت. اگر کوبه دیگر را می‌زدند، یعنی زن پشت در است. این در را چه کسی درست می‌کرد؟ مرد. یعنی مرد وقتی قصد ساخت در خانه داشت، اگر غیرتمند بود، دو کوبه‌ای می‌ساخت.

اما وقتی منِ مرد اجازه می‌دهم ماهواره درون خانه‌ام به راحتی نفوذ کند، نشان می‌دهم فضای عمومی خانواده فضای غیرتمندانه نیست. سینمای خانوادگی، نوع تفریحات، نوع پوشش مرد درون خانواده چگونه است و چه حد و حدودی دارد؟ پدر غیرتمند خیلی راحت در خانه نمی‌چرخد به ویژه آن که درون خانه دختر باشد. بنابراین تأکید دارم نکته اساسی درباره غیرت، آماده‌سازی فضای کلی خانواده در این زمینه است.

نتیجه کار تلویزیون باید ایجاد فضای غیرت و حیا در خانواده‌‌ها باشد

یک گل در فضای مناسب به خوبی رشد می‌کند. یک دخترخانم در فضای مناسب به خوبی رشد می‌کند. یک همسر در فضای غیرتمندانه طبیعی رشد می‌کند، اما وقتی هوا کثیف بود، فضا مناسب نبود، آب هم مسموم بود، باید نگران تبعه آن هم بود. درفضای اجتماع همین گونه است. الان چرا به برنامه‌های تلویزیونی و سینمایی اشکال وارد می‌کنیم؟ زیرا محتوای برخی فیلم‌ها فضای خانواده‌ها را به سمت غیرتمندی سوق نمی‌دهد. در حال حاضر سریال‌هایی نشان می‌دهند که دو نفر با همدیگر خیلی راحت قرار ازدواج می‌گذارند، پنهانی با یکدیگر رابطه برقرار می‌کنند و این مسئله را مقدس نشان می‌دهد. این کار باطل را در فضای مثبت می‌برد. در حالی که باید برنامه‌ها را طوری بسازند که نشان دهند خانواده دارای حریم است و هر کسی نمی‌تواند هر رفتاری داشته باشد.

لان وقتی در جامعه به راحتی به حجاب بی‌حرمتی می‌کنند، یعنی فضای عفاف و حجاب در جامعه فراهم نشده است و یا به تعبیری، قبح آن شکسته شده است. نه اینکه هنوز فضای فرهنگی مناسب را ایجاد نکرده، توقع داشته باشیم همه مسائل را رعایت کنند. پدران ما می‌گفتند در گذشته حیا می‌کردیم پایمان را مقابل پدرانمان دراز کنیم. یعنی فضای روانی وجود داشت که کسی به خودش اجازه این کار را نمی‌داد. لذا سیاست‌ها و سبک‌های مدیران و دست‌اندرکاران در ایجاد فضای مناسب فرهنگی بی‌بدیل است.

خداوند در قرآن نسبت به حفظ حریم‌ها حساس است

وقتی آیات قرآن و روایات را می‌بینیم، مشاهده می‌کنیم خداوند نسبت به حریم‌ها حساسیت فراوانی به خرج داده است. حتی به کودکان امر می‌کند در موارد خاصی که می‌خواهید وارد اتاق شوید، از والدین اجازه بگیرید. وقتی چنین کودکی بفهمد که پشت درب اتاق باید اجازه بگیرد، همان فضای روانی است که عرض کردم. ممکن است فرزندی نباشد که بخواهد مراعات کند، اما از آنجایی که تبدیل به قانون شده ناخداگاه رعایت می‌کند.

یا خطاب به برخی صحابه می‌فرماید: «و إذا سَألتُمُوهنّ متاعا فاسئلوهُنَّ مِن وَرَاء حجابٍ ذلکُم اَطهَرُ لِقُلُوبِکم و قُلوِبِهنّ؛ هنگامی که از همسران پیامبر چیزی خواستید از پشت حجاب و پرده از ایشان بخواهید». این بدان معنا نیست که یک پرده وسط بکشیم که تداوم این کار چه بسا حالت مضحکه داشته باشد بلکه از این حالت بهتر و معقولانه‌تر آن است که با واسطه یکی از محارم آن زن و یا یک کودک مسئله خودتان را رسیدگی کنید. این زیباتر و به حیا نزدیک‌تر و در عین حال معقولانه‌تر است. لذا خداوند اصرار دارد فضای روانی باید فضای حریم‌داری باشد.

در فضای اجتماعی دست‌اندرکاران امر باید فضای روانی را اصلاح کنند. در این بین مهم‌ترین ابزار، تلویزیون است که امام فرمود دانشگاه است. یعنی ماحصل و نتیجه کار تلویزیون باید فضای ناشی از غیرت باشد.

 اداره کشور بر اساس سلیقه‌های حزبی روح غیرت را در مدیران می‌کشد

* اگر به جامعه به مثابه یک خانواده بزرگ نگاه کنیم، خصلت غیرت چگونه در مسئولان مصداق پیدا می‌کند؟

 اگر غیرت را به معنای عام بگیریم، غیرت در حوزه سیاست،‌ فرهنگ و اقتصاد جایگاه دارد. در واقع غیرت خصلتی است که اگر در فرد و مدیران جامعه باشد، این صفت را در تمام ارکان مدیریتی خورد و کلان خود تسری می‌دهد و اگر نباشد، در تمام زمینه‌ها غیرت لازم را به خرج نمی‌دهد. مبحثی که آیت‌الله جوادی آملی درباره دیاثت سیاسی فرمودند، ناظر به یک ظلع و بُعد اجتماعی است. یا اگر مسئولی غیرت اقتصادی داشته باشد، مگر به راحتی اجازه می‌دهد هر مسئولی بازار را بر هم بزند؟

اگر یک مسئول غیرتمندان رفتار کند، هر قانونی را در حوزه‌های مختلف فرهنگی و سیاسی و اقتصادی تصویب نمی‌کند. اما اگر به صورت حزب‌گرایی و جناح‌بندی‌های سیاسی رفتند و قوانین را بر اساس سلیقه‌های حزبی تصویب کردند، این مسئله روح غیرت را در مسئولان می‌کشد.

در بیت علی(ع)‌ حریم‌ها تفکیک شده بود

اگر ما خود را پیشوای امیر مؤمنان می‌دانیم، ایشان در تمام شرایط غیرتمندان وارد صحنه اجتماعی و سیاسی می‌شدند. بیت علی(ع) شهرت به عفاف و غیرت داشت. مخدّره و پرده‌نشینی بیت امام(ع) برای همان عیان بود و تاریخ هم به زیبایی آن را ترسیم کرده است. حتی مدل اتاق‌ها به گونه‌ای طراحی شده بود که دسترسی‌‌های اعضای خانواده به اتاق یکدیگر مشروط به اذن بود. حریم‌ها کاملاً از هم تفکیک شده بود. 

در مسائل حکومتی نیز اینگونه بودند. غیرت امیرالمؤمنین(ع) نسبت به مسائل جامعه زبانزد خاص و عام بود. در خطبه‌ای از نهج‌البلاغه می‌فرمایند: به من خبر رسیده که مردی از لشکر شام به خانه‌ی زنی مسلمان و زنی غیر مسلمان که در سایه حکومت اسلام بوده وارد شده و خلخال و دستبند و گردبند و گوشواره‌های آنها را به غارت برده در حالی‌که هیچ وسیله‌ای برای دفاع جز گریه و التماس کردن نداشته‌اند. لشکریان شام با غنیمت فراوان رفتند بدون اینکه حتی یک نفر آنان زخمی بردارد و یا قطره خونی از او ریخته شود. اگر برای این حادثه تلخ، مسلمانی از روی تاسف بمیرد ملامت نخواهد شد و از نظر من سزاوار است. به شما حمله می‌کنند و شما حمله نمی‌کنید؟ با شما می‌جنگند و شما نمی‌جنگید؟ این‌گونه معصیت خدا می‌شود و شما رضایت می‌دهید؟ 

امام علی: خدا لعنت کند کسی که غیرت نمی‌ورزد

همچنین به آن حضرت گزارش رسید که در مسیر راه‌ها بعضی از مردان و زنان رعایت حریم عفت را نمی‌کنند. آن حضرت بسیار ناراحت شد. مردم کوفه را جمع کرد، در ضمن سخنرانی به آنها فرمود: به من خبر رسیده که زنان شما در مسیر راه ها به مردان تنه می زنند، آیا حیاء نمی کنید، خداوند لعنت کند کسی را که غیرت نمی ورزد؛‌ نُبِّئْتُ أَنَّ نِسَاءَكُمْ یُوَافِینَ الرِّجَالَ فِی الطَّرِیقِ أَ مَا تَسْتَحْیُونَ و قال لَعَنَ اللَّهُ مَنْ لا یَغَارُ.»