گل آلود کردن آب رویداد با شایعه

به گزارش بولتن نیوز، «هیچ شیطان دیگری سریعتر و تندتر از شایعه نیست؛ شایعه با هر گام که پیش می گذارد، خرابکارتر می شود». این سخنی است که شاعری رومی، دو هزار سال پیش از میلاد بر زبان رانده است. از آن زمان تاکنون، شایعه ها ادامه و اغلب تاثیرات مخربی بر روح و روان جامعه دارند.
شایعه شیطانی است که هر بار نقابی نو بر سیمای خود می زند و به سراغ افکار و احساسات مخاطبان می رود و آنان را تحت تاثیر خود قرار می دهد؛ اما می توان با گسترش سواد رسانه ای، تصویب قوانین موثر و فعال تر شدن رسانه ها و بخش های اطلاع رسانی سازمان های رسمی، مانع گسترش شایعات شد.

** شایعه چیست؟
بطور معمول شایعه به خبری گفته می شود که صحت و سقم آن مشخص نیست. شایعات اغلب کلی هستند و بدون دادن اطلاعات دقیق، تنها یک موضوع در آن ها طرح می شود. بطور مثال در شایعه زلزله، تنها این سخن به گوش می رسد که زلزله ای خواهد آمد و مشخص نیست این زلزله با چه قدرت و تاثیری، در چه زمانی و با چه اثراتی رخ خواهد داد.
شایعات اغلب خبر مورد نظر را به منابعی به ظاهر معتبر؛ اما مبهم، غیر واقعی و غیرقابل اثبات ارجاع می دهند: یک کارشناس، یک پیشگو، یک استاد دانشگاه، یک منبع مطلع ناشناس یا حتی یک پژوهش علمی نامشخص.
شایعات دو گونه هستند: آن شایعاتی که منبع مشخصی ندارند و شایعاتی که منبع تولید آن ها بر همگان معلوم است. شایعات گروه اول مشخص نیست به دست چه کسی ریشه می گیرند. در گذشته هر کس می گفت که این خبر را از دیگری شنیده است و امروز؛ با گسترش فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، هر رسانه و کانال خبری، به نقل از کانال و رسانه دیگری شایعه را منتشر می کند و در نهایت نیز مشخص نمی شود که چه کسی اولین بار شایعه را بر سر زبان ها آورده است.
سازوکار گسترش شایعه، مشابه «نظریه فرا ارجاع» است که توسط «ژان بودریار»، فیلسوف فرانسوی طرح شده است. بودریار معتقد است که در جهان امروز اخبار مربوط به وقایع به افراد عرضه می شوند؛ اما منبع آن ها مشخص نیست. هر تارنمای خبری، خبر خود را به تارنمای دیگری ارجاعی می دهد و در این هزارتوی ارجاعات، در نهایت مشخص نمی شود که منبع اصلی خبر کجا است و این خبر چقدر معتبر است؟ در این نظریه، شهرت معادل اعتبار فرض می شود و خبری که رسانه ای مشهور منتشر کند، از سوی خوانندگان معتبر تلقی می شود و تلاشی از سوی افراد برای جویا شدن صحت و سقم آن صورت نمی پذیرد.
اما برخی شایعات نیز ناقلین مشخصی دارند. رسانه ها و تارنماها و همچنین شخصیت ها مشهور و کارشناسان امر، به عمد یا سهو، سخنی را بر زبان می رانند که بلافاصله و به صورتی گسترده مورد ارجاع رسانه های متعددی قرار می گیرد و هر کدام به نقل از دیگری، خبری از آن شایعه می دهند. نکته مهم آن جا است که حتی اگر رسانه به سرعت شایعه را تکذیب کند، باز هم با توجه به گستره وسیع انتشار یک شایعه توسط رسانه ها، این شایعه اثر خود را خواهد گذاشت و بسیاری از شهروندان دیگر به تکذیب های پیاپی، اهمیتی نمی دهند. بدین ترتیب شایعه اثر خود را می گذارد؛ بی آنکه شایعه ساز برای آن هزینه چندانی بدهد.
پژوهشگران معتقدند که قدرت یک شایعه، حاصلضرب ابهام موضوع و اهمیت آن است. بطور مثال همواره شایعه های مربوط به زلزله بسیار موثر هستند؛ زیرا زلزله در عین حال که واقعه ای مبهم است و مشخص نیست چه زمانی رخ می دهد؛ اتفاقی بسیار مهم هم هست و سرنوشت بسیاری از انسان ها را تحت تاثیر قرار می دهد؛ بنابراین شهروندان به شایعات مربوط به زلزله همواره توجه می کنند. این در حالی است که شایعات بی اهمیت درباره یک پرونده جنایی یا یک هنرمند، هرچند توجهات را به خود جلب می کنند؛ اما بر فضای کلی جامعه اثر چندانی نخواهند داشت.

** زلزله و آتشفشان در تهران؛ قصه تکراری یک شایعه
به حتم بسیاری از شهروندان، شایعه زلزله تهران در دهه 1370 را به یاد دارند؛ شایعه ای که به سرعت برق و باد در میان شهروندان منتشر شد و خبر از یک زلزله قریب الوقوع در تهران می داد. اغلب شهروندان در ان زمان سخن از یک پیشگوی مشهور به میان می آوردند که گویا ده ها واقعه را پیش از آن، پیشگویی کرده بود! بسیاری از شهروندان این شایعه را باور کردند و در شب پیش بینی وقوع زلزله، در خیابان ها به سر بردند. شایعه ای که هرگز به وقوع نپیوست.
در سال های آغازین دهه 1380، این شایعه دوباره تکرار شد و دوباره در تهران و برخی از دیگر شهرها، این شایعه دهان به دهان چرخید و دوباره شهروندان بسیاری نیمه های شب را در خیابان سپری کردند. این بار هم شایعه از زبان یک پیشگو و از منابعی نامشخص پخش شد.
بطور معمول تا مدتی پس از هر زلزله، بازار شایعات داغتر می شود. همانطور که تا چند سال پس از زلزله بم، بازار شایعات درباره زلزله تهران داغ بود؛ از سال گذشته و پس از زلزله کرمانشاه نیز بازار شایعات هم در مورد دلایل وقوع زلزله کرمانشاه و هم درباره احتمال وقوع یک زلزله هولناک در تهران به گوش می رسد. شایعاتی که مطابق همیشه نه براساس تحقیقات علمی بر زبان آورده می شوند و نه مدرک و مستنداتی برای آن ها ارایه می شود و تنها به التهاب شهروندان دامن می زنند. بارها و بارها در رسانه ها شنیده ایم که زمین لرزه قابل پیش بینی نیست و اگر کسی موفق به اختراع روشی برای پیش بینی آن شود، جهان علم را تکان خواهد داد!
در ماه های اخیر، علاوه بر شایعه تکراری زلزله، شایعاتی مبنی بر احتمال فعال شدن آتشفشان دماوند نیز به گوش می رسد. آتشفشان دماوند که هزاران سال است خاموش مانده است در این شایعات به یکباره شعله ور خواهد شد و آتش آن دامن تهران را خواهد گرفت. هرچند که این شایعه نیز اغلب منبع مشخصی ندارد. با این حال مدیران مسئول نمی توانند احتمال وقوع زلزله و آتشفشان را رد یا تایید نمایند. از همین رو بطور مداوم پایش هایی درباره فعالیت وضعیت دماوند صورت می گیرد تا در صورت وقوع هر اتفاقی، بتوان اقدامات ضروری را صورت داد. جالب آنجا است که در صورت احتمال فعال شدن یک آتشفشان، می توان از پیش به شهروندان اطلاع رسانی کرد و نیازی نیست افراد به چنین شایعاتی توجه کنند.

** شایعه در بازارهای مالی
پس از ورشکستگی برخی موسسات قرض الحسنه و فرار «محمودرضا خاوری»، رییس وقت بانک ملی، شایعه ورشکستگی بانک های خصوصی و دولتی هر از چند گاهی به گوش می رسد. شایعه ای که به دلیل از دست رفتن بخشی از اعتماد شهروندان به بانک ها و موسسات مالی، بیش از گذشته در اذهان، واقعی به نظر می رسد. این شایعه اما اغلب منابعی مشخص دارد و منبع آن نیز برخی رسانه های ضد انقلاب هستند. چنین شایعاتی، اغلب بسیار مخرب هستند و با هجوم سرمایه گذاران به بانک ها، باعث می شود تا بانک های کشور دچار مشکلات جدی شوند. پخش شایعه ورشکستگی بانک ها یا سقوط بورس، تاریخی طولانی دارد و در جنگ های اقتصادی یا نظامی بین المللی، یک روش معمول است که کشورهای رقیب از آن بهره می برند. بطور مثال در جنگ جهانی دوم، کشورهای درگیر جنگ بارها از این روش برای از بین بردن آرامش اقتصادی کشورهای دشمن خود استفاده می کردند.
در هفته گذشته نیز دوباره چنین شایعه ای شنیده شد و یک تارنمای ضد انقلاب مدعی شد که رییس یکی از بانک ها خصوصی کشور فرار کرده است و بانک مذکور در حال ورشکستگی است! این در حالی است که رسانه های رسمی کشور، به سرعت مصاحبه رییس این بانک را منتشر کردند و همین مسئله باعث شد تا اذهان شهروندان آرام شود. چند ماه قبل نیز شایعه ورشکستگی بانک دیگری به گوش رسید که بانک مذکور، برای مقابله با ورشکستگی، دسته های اسکناس و منابع مالی خود را در شعبات و در برابر دیدگان مشتریان به نمایش گذاشت تا نشان دهد که به قدر کفایت منابع مالی دارد. این اقدام باعث شد تا سرمایه گذاران آرامش پیدا کرده و شایعه نیز خود به خود منتفی شود.
نکته مهم دیگر ان است که بانک های دولتی کشور که هر از چندگاهی شایعاتی در مورد آن ها به گوش می رسند، از سوی دولت حمایت می شوند و تا زمانی که دولت، مقتدرانه با سرمایه های خود از این بانک ها حمایت کند؛ عملاً اجازه نخواهد داد که این بانک ها ورشکست شوند. گردش مالی سازمان های دولتی نیز آنقدر بالا است که همواره می توانند منابع مالی چنین بانک هایی را تامین کنند و مانع از بروز مشکلات جدی شوند. این روش اغلب آزموده شده اند. بطور مثال در زمان بحران اقتصادی ده سال پیش در آمریکا، دولت این کشور با پرداخت کمکهای مالی گسترده، مانع از ورشکستگی برخی بانک های این کشور شد.

** شایعه کمبود کالا و تشویش اذهان عمومی
چند ماه قبل بود که شایعه کمبود مواد اولیه در کارخانه های دستمال کاغذی و پوشک، موجب هجوم بسیاری از شهروندان به مراکز فروش کالاهای بهداشتی شد و این خرید بیش از اندازه باعث شد که برای چند روز، بازار دچار کمبود شود؛ اما گذشت زمان نشان داد که اتفاقی رخ نداده بود. کارخانه های تولید محصولات بهداشتی همچنان به تولید خود ادامه دادند و هیچ کمبودی در بازار به چشم نخورد. برخی از مشکلات طرح شده توسط کارخانه های مربوط همچون کمبود مواد اولیه، به سرعت توسط دولت رفع شد. این در حالی بود که برخی شهروندان برای مصرف یکسال خانواده خود دستمال کاغذی یا پوشک خریده بودند! بطور معمول در زمان جنگ اقتصادی، بروز چنین شایعاتی، عادی است و بیشتر این شایعات منبع واقعی و مشخصی نیز ندارند. تنها با هجوم مردم به بازار است که کمبودها ایجاد می شوند. به دلیل پیش بینی همین شایعات است که دولت همواره تلاش می کند ذخیره بزرگی از کالاهای اساسی ایجاد کند تا التهاب و نگرانی در مردم ایجاد نشود.
مهمترین اقدام برای مقابله با شایعات کمبود کالا، نمایش کالا به حد وفور است. در دوران جنگ نیز از انجایی که احتمال بروز شایعه کمبود گندم و نان همواره وجود داشت، نانوایی ها کیسه های گندم خود را در برابر دید شهروندان قرار می دادند تا همواره خیال شهروندان از کمبود احتمالی گندم آسوده باشد. همین اقدام در مورد بسیاری دیگر از کالاها نیز ممکن است و می تواند التهابات را کاهش دهد.

** شایعات برجامی و دلاری؛ تیغ تیز سلطان های فساد
چرخ بازار غیررسمی ارز در ایران، اغلب با شایعات می چرخد. پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام، قیمت ارز در بازار غیررسمی ارز در کشور بالا رفت. شایعات در طی ماه های گذشته، هر بار در این بازار ایجاد التهاب کردند و با بالا رفتن نرخ ارز، دلالان و سودجویان از این شایعات منتفع شدند. شایعه خروج ایران از برجام یکی از این شایعات از که هرچند وقت یکبار شنیده می شود و دلالان با تکیه بر همین شایعات ناموثق، قیمت ارز را بالا بردند.
اکنون که التهاب در بازار ارز فروکش کرده است، شایعه سازان تلاش می کنند هر از چند گاهی دوباره بر آتش زیر خاکستر شایعه ها بدمند تا بتوانند دوباره نرخ ارز را بالا ببرند و موج خریداران را به سمت این بازارها بکشند. در این میان، مردمی که با باور کردن شایعاتی مشابه، دلار را با قیمت هایی بسیار گزاف خریدند، ضرر و زیان بسیاری را متحمل شدند. این در حالی است که بانک مرکزی به صورت مداوم و با بیانیه های پیاپی تلاش کرده است تا به شهروندان هشدار دهد که تحت تاثیر چنین شایعاتی قرار نگیرند و با خرید ارز و طلا، با قیمتی بسیار بالاتر از بازار و در وضعیتی که قیمت ها دچار حباب شده اند، سرمایه های خود را از دست ندهند؛ اما گزارش ها حکایت از آن دارند که برخی از شهروندان بدون توجه به هشدارها و تحت تاثیر همین شایعه ها، با خریدهایی بسیار گران تر از قیمت واقعی، به شدت ضرر کردند.
متاسفانه بسیاری از شهروندان درس عبرت نمی گیرند و هر بار این شایعات باعث می شود تا دوباره پول خود را در این بازار مکاره از دست بدهند و سلطان های سکه و ارز، از نمد شایعه، کلاه ثروت برای خود بدوزند. کانال ها و تارنماها و شبکه هایی که به نام «اعلام قیمت ارز یا طلا» تشکیل شده اند و هزاران عضو نیز پیدا کرده اند؛ اغلب در پشت این شایعات قرار دارند و از این طریق، بازار را دستخوش التهاب می کنند. مقابله با برخی از این تارنماها و کانال ها در ماه های گذشته، یکی از عوامل آرام شدن جو روانی بازار طلا و ارز در کشور بود. زمانی که شایعات مهار شدند، تلاطم در بازار نیز فروکش کرد.

** شایعات دنیای هنر و ورزش؛
شایعات در دنیای هنر و ورزش، اغلب حکایتی متفاوت دارند. برخی از هنرمندان، ورزشکاران یا دلالان این حوزه، با ایجاد شایعات تلاش می کنند تا فضا را تغییر دهند و با گل آلود کردن فضای عمومی، ماهی منفعت خود را بگیرند. در دنیای هنر شایعه ممنوع الکاری یا ابطال مجوز یک اثر هنری، اغلب باعث می شود تا بازار آن اثر گرمتر شود. چند ماه پیش شایعه عدم صدور مجوز برای یک آلبوم موسیقی، وضعیت مشابهی را رقم زد و با انتشار آلبوم مورد نظر، فروش آن بسیار بالاتر از حد انتظار رفت. همین موضوع در مورد فیلم های در حال اکران نیز تبدیل به یک روش معمول شده است. با انتشار شایعه احتمال لغو پخش فیلم مذکور، فروش فیلم افزایش می یابد و تماشاگرانی که تمایلی به تماشای فیلم نداشتند، با تصور اینکه احتمال دارد موفق به دیدن فیلم نشوند، به سینما می روند.
این شایعات در مورد مجریان و دست اندرکاران برنامه های صدا و سیما نیز هر از چند گاهی به گوش می رسد. به خصوص شایعات مربوط به ممنوع الکاری بازیگران و مجریان اغلب مورد توجه مردم قرار می گیرد و تنها کافی است یک مجری مدتی در برنامه های صدا و سیما حضور نیابد تا این شایعات به صورتی گسترده پخش شود.
شایعات مربوط به خبر بیماری یا درگذشت برخی هنرپیشگان و هنرمندان نیز اغلب به گوش می رسد. این نوع از شایعه باعث می شود تا هنرمندان کهنسالان دچار ناراحتی و تالم روحی شوند و اثراتی روانی بر روی آنان بگذارد. هدف از تولید این شایعات اغلب جذب خوانندگان و مراجعه کنندگان بیشتر به صفحات ساخته شده در شبکه های اجتماعی است و بسیاری از این طریق تلاش دارند تا برای خود مخاطبانی دست و پا کنند.
در دنیای ورزش نیز وضعیت مشابه است. اخباری که از جدال در رختکن تیم های ورزشی یا از قهر یک بازیکن خبر می دهند یا حکایت از آن دارند که یک بازیکن قصد بستن قرارداد با یک تیم ورزشی را دارد. این شایعات نیز بیشتر مواقع برای بازار گرمی پخش می شوند و باعث می شوند که قیمت یک ورزشکار بیشتر شود یا بازیکنان و اعضای کادر فنی یک تیم دچار اختلاف گردند. روزنامه های ورزشی متعدد و پر تیراژ نیز خود تبدیل به بازاری برای گسترش این شایعات در دنیای ورزش نیز شده اند.

** شایعات جهان سیاست، بازی در زمین دشمن
در جهان سیاست، شایعات اغلب با هدف ضربه زدن به نظام های سیاسی یا احزاب رقیب ایجاد می شوند. شایعات مربوط به مرگ یا استعفای مقامات، از جمله پرکاربردترین نوع شایعات سیاسی هستند. در آسمان سیاست ایران نیز ابرهای سیاه شایعه گاه به گاه دیده می شوند. سخن از استعفای برخی از وزرا و مسوولان بیش از هر شایعه دیگری شنیده می شود و جناح های رقیب تلاش می کنند تا با ایجاد چنین شایعاتی، فضای سیاست را غبار آلود کنند. شایعات سیاسی هرچند می توانند به سرعت تکذیب شوند؛ اما در همان مدت زمان کوتاه انتشار، می توانند وقت و انرژی سازمان های سیاسی را بگیرند؛ زیرا این سازمان ها ناچارند برای تکذیب این شایعات تلاش کنند.
شایعه تصویب یا طرح برخی از قوانین و مقررات نیز از جمله دیگر شایعات معمول در این عرصه هستند. این اخبار بیشتر با هدف آسیب زدن به حیثیت یا اعتبار گروه های سیاسی تولید می شوند و حتی در صورت تکذیب نیز ممکن است باعث شود تا اعتماد شهروندان به دولت یا گروه سیاسی خاصی، کاهش یابد.
شایعات سیاسی را می توان به عنوان یکی از ابزارهای غیرمنصفانه؛ اما معمول در عرصه سیاست به شمار آورد و به ویژه در زمان داغ شدن تنورهای انتخاباتی کاربرد وسیعتر و گسترده تری می یابند. گروه های رقیب با زدن تهمت و افترا و ایجاد شایعه تلاش می کنند اعتبار سیاسی و وجهه مردمی جناح مقابل را لکه دار نمایند و نشان دهند که گروه مذکور، در جهت خلاف منافع و مصالح عمومی رفتار می کند. به ویژه شایعات مربوط به فسادهای اقتصادی یا سیاسی اغلب توسط رسانه ها و با استناد به منابع ناشناس منتشر می شود و می تواند ضرباتی جدی به اعتبار اشخاص بزند.
با گسترش فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، امکان انتشار شایعات سیاسی در سطحی وسیعتر و گسترده تر فراهم آمده است و تنها کافی است نیم نگاهی به این کانال ها بیاندازیم تا ببینیم که بارها شایعه استعفاء یا برکناری «محمد جواد ظریف» وزیر امور خارجه در این کانال ها منتشر شده است و همواره سخنگویان وزارت امور خارجه ناچار به تکذیب آن شده اند. این در حالی است که چنین شایعاتی به سود کشور نیستند؛ اما برخی از رسانه ها داخلی نیز که به دلیل اختلافات جناحی به چنین شایعاتی دامن می زنند، در واقع آب به آسیاب دشمن می ریزند.

** شیطانی که باید به بند کشید
شایعه، ابزاری شیطانی است که می تواند برای اهداف مختلفی بکار رود؛ اما دشمنی قوی دارد و آن دشمن؛ آگاهی است. بالارفتن سطح آگاهی و دانش شهروندان، سلاحی است که می تواند شایعه را از پای در آورد. همانطور که در گذاشته، گسترش دانش افراد باعث شد تا کمتر به دام شایعات گرفتار شوند؛ در جهان امروز که فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، بیش از پیش گسترش یافته اند؛ نیاز است تا سطح سواد رسانه ای شهروندان و آگاهی آنان از اخبار درست و واقعی، بیش از پیش افزایش یابد. سواد رسانه ای می تواند به شهروندان کمک نماید تا خبر درست از خبر کذب را دقیق تر و سریعتر تشخیص دهند. بدین ترتیب شایعه نمی تواند بر شهروندان اثرگذار باشد.
در عین حال به نظر می رسد اصلاح قوانین برای مقابله با رسانه هایی که دست به شایعه سازی می زنند، ضروری به نظر می رسد. به ویژه برخی رسانه های داخلی که با تکیه بر حمایت های فراقانونی به راحتی به اعتبار و شخصیت برخی مقامات سیاسی حمله می برند و با انتشار شایعات بی اساس، خواسته یا ناخواسته خود را در سنگر دشمن قرار می دهند، بایستی به صورتی جدی روش خود را تغییر دهند تا بیش از این فضای روانی جامعه آلوده چنین شایعاتی نشوند.
همچنین اطلاع رسانی سریع و به موقع نیز می تواند مانع از بروز شایعات شود. فعال تر شدن بخش های رسانه ای سازمان های مسوول و سرعت عمل در انتشار اخبار و اطلاعات رسمی، همواره می تواند مانع از گسترش شایعاتی شود که فضای جامعه را درگیر خود می کنند. از همین رو این نیاز وجود دارد که سازمان های رسمی در شبکه های اجتماعی که امروزه به عنوان یکی از منابع اصلی اطلاعاتی شهروندان محسوب می شوند، فعال تر و چابک تر عمل نمایند
به هر حال شایعه هر از چند گاهی ظاهر می شود؛ اما افزایش سواد رسانه ای، تصویب قوانین بازدارنده و فعال تر شدن سازمان ها و رسانه ها برای آگاه سازی شهروندان، تیغ های برنده ای هستند که می توانند این شیطان را به سرعت از پای درآورند.