نگرانی همسایگان از نیات ترکیه در مهار دجله و فرات

گروه بین الملل - احمد رشیدی نژاد*: اگرچه دهه‌هاست که کنترل آب‌های سطحی از طریق «سد» و «سدسازی» جهت مصارف بشری امری عادی تلقی می‌شود، اما از آنجا که خاورمیانه بی‌خودی لقب «کمربند شکننده» را با خود یدک نمی‌کشد، بعید نیست که این امر عادی به یک بحران جدید در منطقه تبدیل گردد. در این رابطه پایان طرح گاپ(GAP) و روزشماری برای آبگیری سد عظیم «ایلیسو» در ترکیه، خبر خوشایندی برای همسایگان جنوبی‌اش(ایران، عراق، سوریه) محسوب نمی‌شود. علی‌الخصوص در شرایطی که تغییرات آب و هوایی در سال‌های اخیر- به شکل افزایش دما و کاهش بارندگی- مناطق وسیعی از این کشورها را با خطر خشکسالی و طوفان ریزگردها مواجه ساخته است.
در تازه‌ترین اظهارنظرها در این خصوص، رئیس جمهوری ایران «حسن روحانی» در دیدار با «برهم صالح» رئیس جمهوری عراق، یکبار دیگر، تلویحاٌ نگرانی کشورش را از مسئله‌ای که پیامد سدسازی‌های ترکیه است، ابراز نمود. وی که در دیدار روز شنبه با همتای عراقیش، در نشست خبری مشترک شرکت نموده بود، در این باره اظهار داشت که «مسئله محیط‌زیست برای دو طرف حائز اهمیت است، امروز بخشی از مردم ما در مرزهای غربی و به ویژه در جنوب دچار مشکل ریزگرد هستند و این ریزگرد به عنوان یک معضل باید با همکاری دو کشور حل و فصل شود و بسیار خوشحالم که رئیس‌جمهور عراق وعده دادند، شخصا موضوع محیط‌زیست را دنبال کنند و ما بتوانیم همان طور که ملت عراق را از رنج داعش با کمک همدیگر خلاص کردیم، مردم دو کشور را از رنج ریزگرد با کمک دو کشور خلاص کنیم.»
این اولین بار نیست که مقامات ایرانی نگرانی خود را از این اقدام ترکیه ابراز داشته‌اند، پیش‌تر نیز «روحانی» در نشست «مبارزه با گرد و غبار» که در تهران(ژوئیه 2017) برگزار شده بود، 80 درصد عامل افزایش گرد و غبار در ایران را دارای ریشه خارجی اعلام کرده بود. به نقل از «حسن روحانی»، سدسازی‌های اخیر ترکیه یکی از عوامل موثر در بیابان‌زایی در ایران است. سخنانی که در آن زمان با واکنش مقامات ترکیه من جمله معاون وزیر امورخارجه ترکیه رو به رو شد. به عقیده مقامات ترک، سدسازی‌های ترکیه با محاسبات دقیق انجام شده و به هیچ وجه آثار مخرب محیط زیستی به همراه نخواهد داشت.
بهار گذشته نیز «فاتح یلدیز» سفیر ترکیه در عراق، طی یک نشست خبری در بغداد به منظور رفع نگرانی‌های ایجاد شده در خصوص آغاز آبگیری سد ایلیسو گفته بود که: «با آغاز آبگیری این سد، جریان آب رودخانه دجله به سمت عراق قطع نخواهد شد، چرا که کشورش در این زمینه به عراق ضمانت داده است». وی با تاکید بر لزوم ادامه جریان آب رود دجله به سمت عراق گفته بود که: آغاز آبگیری سد ایلیسو به معنی قطع کامل جریان آب دجله به سمت عراق نیست و در این زمینه بر اساس توافق دوجانبه اقدام شده و جریان آب قطع نمی شود. وی با ادعای این که بخش مهمی از آب رود دجله هم اکنون نیز به سمت عراق جریان دارد عنوان کرده بود که: «ترکیه بدون مشورت با کشورهای همسایه در مورد سد ایلیسو اقدامی انجام نمی‌دهد چرا که معتقدیم آب رود دجله به تمامی کشورهای حوزه آبریز این رودخانه تعلق دارد و آنکارا همواره با اجتناب از اقدامات یک جانبه، همکاری لازم را در این مورد داشته است.»
این در شرایطی است که وقتی عراق در زمان «نوری‌المالکی» به سدسازی ترکیه اعتراض نمود، ترک‌ها در جواب به وی یک پاسخ بسیار خطرناک دادند: مقامات ترک در جواب مالکی گفته بودند که «مگر شما منابع نفتی خود را با ما به اشتراک می‌گذارید، که ما منابع آبی خود را با شما به اشتراک بگذاریم»! سخنی مشکوک که نیکی نیت ترک‌ها، را با تردید مواجه می‌کند. چرا که نفت یک کالای اقتصادی و آب یک کالای زیستی است.
همچنین کارشناسان و فعالان محیط زیستی نیز این سخنان ترک‌ها را قبول ندارند. کارشناسان بر این باورند که سدسازی‌های گسترده ترکیه در کنار خشکسالی شدید در خاورمیانه که در ۹۰۰ سال گذشته بی‌سابقه است، باعث شده است تا آب رودهای دجله و فرات در عراق ۴۰ درصد کاهش یابد. در این خصوص محمد درویش، فعال محیط زیست در ایران می‌گوید «فعالیت های سدسازی ترکیه اثرات مخربی بر کل منطقه داشته است». بنابر گفته‌های آقای درویش حجم مخزن سدهای ترکیه روی سرچشمه‌های دجله و فرات ۱۲۰ میلیارد متر مکعب است و این در حالیست که آورد سالانه این دو رودخانه ۴۷ میلیارد متر مکعب است. محققان همچنین سدسازی‌های ترکیه را یکی از عوامل ایجاد بحران در سوریه می‌دانند. به گفته محققان، احداث سد آتاتورک روی سد فرات که از آن به عنوان یکی از مهمترین سدهای پروژه گاپ نام برده می‌شود در بروز خشکسالی و کم آبی شدید در سوریه که از حدود سال ۲۰۰۶ آغاز شده بود، نقش داشته است. آنها می‌گویند خشک شدن مزارع و باغها و مهاجرت هشتصد هزار روستایی به حاشیه شهرها از جمله عواملی است که به گفته جامعه شناسان در بروز ناآرامی‌ها در سوریه موثر بوده است.
شایان ذکر است که سد ایلیسو در جنوب شرقی ترکیه و بر روی رودخانه دجله ساخته شده و هدف از احداث این سد تولید برق عنوان شده است. سد ایلیسو نوزدهمین سدی است که ترکیه بر رودهای دجله و فرات ساخته است. این مجموعه از سدها بخشی از طرح توسعه جنوب شرقی آناتولی، موسوم به گاپ هستند که گفته می‌شود با هدف گسترش فرصت‌های اقتصادی در این منطقه و تامین نیروی برق به اجرا گذاشته شده است. سد ایلیسو قرار است ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید کند و حجم دریاچه پشت آن ۱۰.۴ میلیارد متر مکعب است.
سدسازی‌ در ترکیه اما مختص به این سد نیست. از سال‌های پایانی دهه ۹۰ میلادی، دولت ترکیه با شتاب پروژه‌های سدسازی خود را برای مدیریت منابع آبی کشور پیش برده است. دولت ترکیه ادعا می‌کند هدف اصلی پروژه مذکور، از بین بردن نابرابری‌های اقتصادی منطقه بوده و این سدها به بالابردن درآمد و سطح زندگی مردم و توسعه کشاورزی و کنترل سیلاب‌ها کمک می‌کند. علاوه بر این طرح آناتولی جنوب شرقی از مهاجرت مردم روستایی به سمت شهرها نیز جلوگیری خواهد کرد. با این وجود صاحب‌نظران معتقدند این سدسازی‌ها فاقد بازدهی مالی بوده و تأمین آب و سودآوری صرفاً بهانه‌ای برای سرپوش گذاشتن بر دلایل سیاسی و ژئوپلیتیکی ساخت آن است. این دسته از ناظران کارکرد داخلی این سدها را به جنگ با حزب کارگران ترکیه(پ‌ک‌ک) مرتبط دانسته، از بُعد بین‌المللی نیز معتقدند سیاست سدسازی این کشور به اهداف پنهانی این کشور به منظور ایجاد هژمونی آبی(بر عراق و سوریه) باز می‌گردد. دجله و فرات شریان حیاتی عراق و سوریه هستند و بیش از 90 درصد آب فرات و نزدیک به 56 درصد آب دجله از خاک ترکیه تأمین می‌شود. از سویی نیز نزدیک به 85 درصد از آب شیرین مصرفی کشور عراق و 35 درصد از آب شیرین مصرفی سوریه از این دو رود و سرچشمه‌های آن تأمین می‌شود. بنابراین برخی تحلیل‌گران معتقدند در آینده ترکیه قادر خواهد بود که در مقابل آزاد کردن این دو شبکه آبی حتی از عراق تقاضای نفت مجانی نماید.

*دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی