جرقه انقلاب

گروه سیاسی: رحلت مرموز آیت ا... سید مصطفی خمینی در آبان 1356 را می‌توان نقطه عطفی در نهضت اسلامی مردم ایران دانست. مجالس یادبود در سراسر کشور برگزار شد و در آن مراسم، تظاهرات گسترده علیه رژیم به پا شد. از این رو رژیم، تصمیم گرفت با توهین به ساحت حضرت امام خمینی، چهره ایشان را به عنوان رهبری نهضت مخدوش کند. در اواسط دی ماه 1356، پیک دربار، نامه ممهور به مهر دربار را به داریوش همایون، وزیر اطلاعات و جهانگردی داد.

به گزارش بولتن نیوز، او نیز نامه را به روزنامه اطلاعات جهت انتشار سپرد. مسعودی، صاحب امتیاز روزنامه، مفاد مقاله را باعث واکنش علما و روحانیون و برای آینده روزنامه خطرناک می‌دانست، اما در تماس با وزیر اطلاعات و نخست وزیر، آموزگار، دریافت که برخی از مفاد تند و تحریک آمیز آن به خواست شاه در مقاله آمده است. در این مقاله که با امضای مستعار "احمد رشیدی مطلق" در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید، بطور صریح، بی حجابی فضلیت و حجاب، کهنه پرستی و ارتجاع معرفی و به ساحت مقدس امام خمینی، اهانت و قیام 15 خرداد 1342، توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود. با انتشار این مطالب اهانت آمیز، اولین واکنش‌ها در شهر قم آغاز شد.

مدرسین حوزه علمیه قم دروس حوزه را در روز 18 دی تعطیل اعلام کردند و در این روز، طلاب با تشکیل اجتماع بزرگی تظاهرات خود را به سوی منازل مراجع آغاز کردند و تعدادی از علما و مراجع قم در سخنرانی‌های خود، به حمایت از امام و محکومیت اهانت به ساحت ایشان پرداختند. بازاریان قم با مشاهده حرکت حوزه علمیه، تصمیم به تعطیلی مغازه‌های خود در 19 دی گرفتند. روز نوزدهم دی ماه ساواک و شهربانی به کمک نیروهای کمکی از تهران وارد شده و در حوالی مدارس علمیه متمرکز شدند. اقشار مختلف مردم با راهپیمایی به سوی منازل بزرگان حوزه، رفته رفته خروشان‌تر می‌شدند. نیروهای رژیم با مشاهده حرکت عظیم مردم تصمیم به حمله گرفتند و تیراندازی شروع شد و در این روز عده زیادی از طلاب و مردم قم به شهادت رسیده و یا مجروح شدند.

19 دی 1356 و اوج گیری انقلاب

پس از این حادثه، امام خمینی با فرستادن پیامی به مردم تبریز و آذربایجان فرمود:

«سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز...خاطره بسیار اسف انگیز قم هنوز ما را در رنج داشت که فاجعه بسیار ناگوار تبریز پیش آمد...اهالی معظم و عزیز آذربایجان بدانند که در این راه حق و استقلال و آزادی طلبی و در حمایت از قرآن کریم تنها نیستند. شهرهای بزرگ چون شیراز، اصفهان، اهواز و دیگر شهرها و مقدم از همه (قم) مرکز روحانیت و پایگاه حضرت صادق - سلام الله علیه - و تهران بزرگ با آن‌ها هم صدا و هم مقصد و همه و همه در بیزاری از دودمان پلید پهلوی شریک‌اند...»

(قسمتی از سخنان رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌ای در دیدار با هزاران تن از مردم شهر قم 19 دی)

در اواسط دی سال 1356، پیک دربار، نامه‌ای مُهرشده را برای داریوش همایون، وزیر اطلاعات و جهانگردی فرستاد و وی نامه را برای انتشار به روزنامه اطلاعات فرستاد. مسعودی، صاحب امتیاز روزنامه، مفاد مقاله را برای آینده روزنامه، خطرناک تشخیص داد و نگران واکنش علما و روحانیان شد، ولی در تماس‌هایی که با وزیر اطلاعات و جهانگردی و نخست وزیر وقت آموزگار) گرفت، دریافت که برخی مفاد تند و تحریک آمیز آن به خواست شخص شاه در مقاله آمده است.

در این مقاله که نویسنده آن، احمد رشیدی مطلق بیان شده بود، به طور صریح، بی حجابی، فضیلت و حجاب، کهنه پرستی و ارتجاع معرفی و به ساحت مقدس امام خمینی ره) اهانت و قیام 15 خرداد 1342، توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود. با پخش روزنامه اطلاعات و رسیدن آن به شهر قم، نخستین واکنش‌ها شروع شد. مدرسین حوزه علمیه قم در بیت آیت الله حسین نوری گرد آمدند تا اقدامی هماهنگ داشته باشند و پس از بررسی تصمیم گرفته شد تا هجدهم دی، درس‌های حوزه تعطیل شود.

صبح هجدهم دی، طلاب با تشکیل اجتماع بزرگی، تظاهرات و راه پیمایی خود را آرام به سوی منازل مراجع آغاز کردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان، با دادن شعارهایی به حمایت از امام خمینی ره) پرداختند. نیروهای امنیتی، با یورش به صف تظاهرکنندگان، اقدام به متفرق کردن و ممانعت از راه پیمایی کردند. عده‌ای از طلاب در برابر بیت آیت الله العظمی گلپایگانی تجمع کردند و ایشان برای آنان سخنرانی کرد که مفاد روزنامه، توهین به ما بوده و اگر سکوت کنیم، نشانه موافقت ما با آنان خواهد بود.

سپس راه پیمایان به سمت آیات عظام رفتند و به سخنرانی آنان گوش کردند. بازاریان قم با دیدن اجتماع حوزه علمیه، تصمیم به تعطیلی مغازه‌های خود در روز 19 دی گرفتند.

روز نوزدهم دی، ساواک و شهربانی به کمک نیروهای کمکی که از تهران وارد قم شده بودند، در سطح شهر، به ویژه در حوالی مدارس علمیه و مرقد حضرت معصومه س) متمرکز شدند. قشرهای مختلف مردم و طلاب، در میدان آستانه تجمع کردند و دوباره راه پیمایی به سوی منازل بزرگان حوزه آ غاز شد. نخست، به بیت آیت الله میرزا هاشم آملی رفتند. آیت الله آملی، در سخنانی به بیان عظمت و شخصیت والای امام خمینی ره) پرداخت و هیئت حاکمه و رژیم پهلوی را مورد نفرت روحانیت و ملت برشمرد. نیروهای رژیم، با آرایش ضد شورش و نفربرهای نظامی در خیابان‌ها آماده شده بودند.

هنگام عصر، مردم و طلاب، اجتماع کردند و به طرف خانه آیت الله نوری حرکت کردند. سپس درحالی که جمعیت می‌خواستند از طریق خیابان ساحلی به خانه آیات سلطانی طباطبایی و مشکینی بروند، یکی از مأموران، شیشه بانک صادرات را شکست و به همین بهانه، اسلحه‌ها به طرف مردم، نشانه گیری و تیراندازی شروع شد. با بر زمین افتادن تعدادی از مردم، جمعیت در کوچه‌های اطراف پناه گرفتند و با هر آنچه به دست می‌آوردند، مقابل مأموران مسلح رژیم ایستادند. جنگ و گریز تا ساعاتی از شب ادامه یافت. در این روز، دست کم شش نفر شهید و ده‌ها تن زخمی شدند. پس از این حادثه، طلاب و علمای قم با انتشار اعلامیه‌ای این سؤال را مطرح کردند که آیا فضای باز سیاسی به این معناست که اگر کسانی به مطالب غیرواقعی روزنامه اعتراض کنند، باید با گلوله پاسخ بگیرند؟

با قیام قم، آهنگ حرکت انقلاب با محتوای کاملاً اسلامی، شتاب فزاینده و گسترده‌تری به خود گرفت و رهبری امام ره) به عنوان نقش اصلی مبارزه با رژیم شاه ظاهر شد.

نقش عاشورا در قیام 19 دی

نهضت عاشورا در ایجاد روحیه شهادت طلبی در مردم، نقش بسزایی داشته است. از نظر تاریخی، نماد شهادت طلبی را در زندگی و شهادت مظلومانه امام حسین ع)، پیشوای سوم شیعیان می‌توان یافت. قیام امام حسین ع)، واکنش مشابه و خوبی در مقابله علیه رژیم بود. رهبر انقلاب، شهیدان انقلاب اسلامی را به مثابه شهیدان صفین و کربلا می‌شمرد و این تعلیم زنده شیعی او، یادآور شهیدان صدر اسلام و الگوگیری از آنها بود. تحلیل محتوایی پیام‌های امام به عنوان رهبر نهضت درباره شهید، شهادت طلبی و شهدای انقلاب اسلامی، خود محرک و انگیزه تداوم انقلاب بود. امام خمینی ره)، پس از شهادت طلاب مدرسه فیضیه و مدرسه طالبیه تبریز، معتقد بود بایستی راه را ادامه داد؛ چرا که معتقد به «احدی الحسنیین» بود؛ یا پیروزی یا شهادت و به طور صریح اعلام کند: «ما تکلیف الهی خود را ان شاءالله ادا خواهیم کرد و به احدی الحسنیین نائل خواهیم شد».

آثار و نتایج قیام 19 دی

با قیام 19 دی، مظلومیت شهدا و حرکت روحانیت و مردم به بار نشست و حرکت ساز شد. پیام حضرت امام ره)، روح تازه‌ای در کالبد مجروح ملت دمید و انقلاب، آهنگ و شتاب تازه‌ای به خود گرفت. مبارزه علیه رژیم طاغوت، شکل همه جانبه ای پیدا کرد و خون تازه‌ای در رگ نهضت جوشیدن گرفت. به دنبال قیام 19 دی، نهضت به شهرهای دیگر کشیده شد و حماسه چهلم‌ها شکل گرفت. تبریز، یزد، جهرم، تهران، مشهد و شهرهای دیگر کشور شاهد قیام‌هایی خونین در گرامیداشت شهدا بودند. نخست، مردم تبریز در چهلم شهدای قم به خاک و خون کشیده شدند و پس از آن، شهرهای دیگر به همین ترتیب، شاهد حماسه‌هایی جاوید بودند. حماسه چهلم‌ها، نهضت را به ثمر رساند و با بازگشت امام خمینی ره) به کشور به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید. 19 دی، نقطه عطفی در نهضت اسلامی مردم به رهبری امام خمینی ره) بود که مشعل انقلاب را شعله ور ساخت و پیروزی علیه حکومت طاغوت را به ارمغان آورد.

تأثیر قیام بر نظام طاغوت

نظام شاهنشاهی تا پیش از قیام مردم در 19 دی، مسئله مبارزه و خشم و نفرت مردم از حکومت طاغوت را جدی نمی‌گرفت. فراگیر شدن نهضت و قیام‌های پی در پی، پایه‌های کاخ و بیداد ستم شاهی را به لرزه درآورد و نظام دریافت که در معرض خطر جدی نابودی قرار دارد. بنابراین، تمام توان خود را برای سرکوب مبارزات و قیام‌ها به کار گرفت، ولی در این کار توفیقی به دست نیاورد؛ چرا که خون شهدا و روحی که امام ره) در ملت دمید، کار خود را کرده بود و هیچ سدی نمی‌توانست سیل خروشان نهضت را تاب بیاورد. حکومت با تمام قدرت به میدان آمد و روحانیت و مردم نیز به رهبری امام ره) و با توکل به خدای متعال، به مقابله با حکومت پرداختند.

از دستاوردهای قیام 19 دی؛ جنبش 29 بهمن مردم تبریز بود. مردم در دفاع از قیام 19 دی روانه مساجد شدند، ولی پلیس آنها را پراکنده کرد و از تیر هوایی برای متفرق شدن آنها استفاده کرد. مردم در برابر این اقدام پلیس واکنش نشان دادند و شعار «زنده باد خمینی» را سر دادند، شیشه بانک‌ها و مکان‌های عمومی را شکستند و سینما و مشروب خانه‌ها را آتش زدند و از این راه اعتراض خود را اعلام کردند. حزب رستاخیز حدود 15 اتومبیل را در هم کوبید. نمونه شبیه به همین واقعه، در چهلم شهدای 29 تبریز در یزد اتفاق افتاد. بسیاری از مراسم اربعین که برای شهدای انقلاب برپا می‌شد، به راه پیمایی و حرکت‌های انقلابی ضد رژیم می‌انجامید. مهم‌ترین این مراسم، اربعین‌های پی در پی شهدای 19 دی قم، تبریز و کرمان بود که در نهایت، به پیروزی انقلاب اسلامی منجر شد.

مساجد و تکیه‌ها از دیگر عوامل مؤثر در گسترش جهان بینی، به عنوان محل ظهور و بروز فرهنگ سیاسی شیعه است. مساجد به عنوان مرکز آموزش، مرکز ارتباط جمعی و مرکز برگزاری مراسم عبادی و مذهبی، عامل مهمی برای نشر و گسترش جهان بینی در میان توده مردم بوده است. از آنجا که این گونه مراسم برای شهدای راه انقلاب بود، اغلب، مکانی برای صحبت و گفت وگو درباره مسائل انقلاب و روشنگری مردم بود.

منابع:

مرکز اسناد انقلاب اسلامی

پایگاه اطلاع رسانی حوزه