نمادشناسی عَلَم در عاشورای حسینی

به گزارش بولتن نیوز، علم های محرم، با آن اشکال پیچیده حیوانات نمادین و پرهای رنگین و پارچه های ترمه، عظمت عزاداری را دو چندان می کند. 

علم یا جریده، شیئی است مفرغی ، آهنی و یا برنجی و گاها مشبک که بر سر چوبی بلند به طول سه تا چهار متر قرار گرفته و پارچه های رنگین و قیمتی مانند ترمه از آن آویزان است. علم وجه تسمیه ای از درخت است. وجه دلالت علم به درخت و جایگاه رفیع شهید را به دو سبب می توان تفسیر کرد:

یکی آن که بلندای درخت، نشان از عروج شهید دارد؛ و دوم آن که افتادن درخت و شکستن تنه آن به معنای نابودی و از میان رفتن درخت نیست، بلکه درخت این قابلیت را دارد که باز سر می زند و بر روی ریشه باقی  مانده اش، با جوانه های بیشتر قامتی نو می کشد.

بدین معنا درخت، نمادی از جاودانگی شهید و شهادت و تداوم راه آن هاست که در مسیر حق جان می بازند. حماسه عاشورا به عنوان نمادی از مبارزه حق بر علیه باطل در بطن تفکر و فرهنگ اسلامی نهادینه شده است؛ حضرت امام حسین و 72تن از یاران با وفایش، درختان استواری هستند که در صحرای کربلا ، ضرب تبر ظلم را بر پیکر می پذیرند اما در مقابل باطل قامت خمیده نکرده و می ایستند. همین ایستادگی ، نشانگر پایداری رادمردان راستین و جان برکف مسلمان است. حماسه کربلای حسینی به راستی نمادی جاودان از تداوم وعده خداوند است که راه حق مستدام و راه باطل بر فنا خواهد بود. سالار شهیدان و یاران وفادارش ریشه های عظیم این فرهنگ غنی هستند که جوانه های تازه آن تا به امروز در قلب هر مومن و عاشق اهل بیتی در حال رویش است.

علم ها اصولا از تعدادی تیغه تشکیل شده است که به سه تیغ، پنج تیغ؛ هفت تیغه تا بیست و یک تیغ تقسیم می شوند.

"جنس (تیغه) علم ها اصولا از فنر است و حالت فنری تیغه ها به خاطر سلام، کرنش و سر فرود آوردن در برابر عظمت پروردگار است." (نقش های عاشورایی، احمد نادعلیان و مهران هوشیار، مجله رهپویه هنر، بهار78)

این تیغه ها اصولا با آیات قرانی  -خصوصا وان یکاد- بخش هایی از زیارت عاشورا ، اسماء الله و نام های معصومین (ع) تزئین می شود که به صورت کنده کاری و قلمکاری بر فلز نقش بسته اند.

همانطور که در ابتدا اشاره شد، از تزئینات دیگر علم پارچه های مجلل و نفیس چون ترمه است که اصولا با هنر سوزن دوزی با دقت و حوصله تزئین شده اند. پارچه های ترمه مانند برگهایی بر شاخه های درختوار علَم آویزان شده و از سویی با ترمه ای که بر روی جسد متوفی می کشند قرابت دارد.

علاوه بر ترمه، برخی از علم ها با چراغ های فانوس مانندی تزئین می شوند که نور و روشنایی آن افزون بر شکوه و عظمت بخشی، نشانگر روشنایی راه شهدای کربلا دارد. مومنان عزادار با حرکت دادن علم در جلوی دسته، علاوه بر برپایی یاد شهدا و زنده کردن حماسه کربلا، راه ایشان را تنها مسیر روشنی می دانند که به حق ختم خواهد شد.

یکی از عناصر تزئینی که در ساخت علم متداول است کاربرد انواع نقوش حیوانی است که به صورت سمبلیک و نمادین ، زیبایی و شکوه علم ها را فزونی می بخشند که در اینجا به برخی از متداولترین آن ها اشاره خواهیم کرد:

مجسمه های فلزی شیر، نمادی از شجاعت و دلیری و قدرت آقا امام حسین و یاران باوفای ایشان است که دلیرانه با لب تشنه چون شیرهایی ژیان به جنگ دشمن تازیدند. از سویی در روایات چنین بیان شده که حیواناتی چون شیر برای کمک به امام حسین آمدند اما ایشان نپذیرفتند و بعد از شهادت ایشان، این حیوانات در غم از دست دادن این انسان بزرگوار گریستند.

کاروان اهل بیت امام و یارانش را شترهایی حمل می کردند که پس از ظهر عاشورا، زنان و کودکان داغدار را به شام بردند. بدین جهت نقش شتر به عنوان نمادی از مظلومیت خانواده و اهل بیت آقا امام حسین بر علم حمل می شود.

آهو به دلیل زیبایی و بی آزاری نمادی است از مظلومیت ، بی گناهی و ظلمی که بر امام حسین (ع) توسط کوفیان و یزید روا داشته شد.

نقش اژدها با دهان باز ، سمبلی از عقوبت و سرانجام  فرعون زمانه، یزیدبن معاویه است. آتشی که از دهان اژدها درمی آید نشانگر آتش جهنمی است که دشمنان امام را عقوبت خواهد کرد. از سویی اژدها را می توان نمادی از جنیان دانست که در روز عاشورا در کربلا برای کمک رسانی به امام حاضر شدند اما حضرت کمک ایشان را نپذیرفتند.

مرغ رخ، پرنده ای است با صورت انسانی که احتمالا از "براق" ( مرکب حضرت محمد(ص) در شب معراج) وام گرفته شده است. گویی شهدای کربلا توسط این مرغ افسانه ای به آسمانها عروج می کنند و به بهشت برین وارد می شوند.

نشانی از مظلومیت، پاکی و خبررسانی شهادت حضرت امام حسین(ع) است. در روایات چنین آمده که کبوتران با آغشته کردن پرهای خود به خون شهدای کربلا، خبر این واقعه را به مدینه رساندند. همچنین از نظر نمادین کبوتر، به عنوان زائران حرم اهل بیت شناخته می شود.

نقش خروس به عنوان مرغ آگاهی دهنده و از سویی نمادی بر اذان گویی در نقوش تزئینی علم بکار می رود.

در تفکر اسلامی طاووس به عنوان نمادی از حضرت مهدی (ع) دانسته می شود که در روضه الجنان به زیبایی در میان مومنین خواهد درخشید.

این شیء اصولا نمادی از زنگ حیدری است و در زمانی که علم حرکت داده می شود، صدای آن نمادی از "حیدر حیدر" است. همچنین می توان صدای آن را به عنوان خبررسانی از واقعه ای دانست  که در شرف وقوع است.

بالای تیغه های علم، با پرهای رنگی تزئین می شود که اصولا در سه رنگ قرمز، سفید و سبز هستند. پر سبز نشانگر سید بودن امام حسین و اهل بیت او، پر قرمز نشانگر رشادت ایشان و پر سفید نمایانگر صلح در نفس دین مبین اسلام است.

علاوه بر این موارد در برخی از علم ها از نقش اسب (نمادی از ذوالجناح)، نقش ادوات جنگی چون تبر و سپر و ... نیز استفاده می شود که همه نمادی از واقعه عاشورا و تاسوعای حسینی است.

منبع:تبیان