قدم زدن در کتابخانه‌های مخفی

به گزارش بولتن نیوز، چندی پیش زیرِ بنای ساختمان‌هایی در دمشق، مکانی مخفی پیدا شد مملو از کتاب. طی چهار سال گذشته و در دوران محاصره «داریا»، داوطلبانی پیدا شدند که در جریان درگیری‌ها ۱۴ هزار کتاب را از خانه‌های آسیب‌دیده نجات دادند تا از شر نیروهای نظامی در امان بمانند.

«بی‌بی‌سی» نوشت: در طول تاریخ، فشارهای سیاسی و مذهبی باعث شکل‌گیری کتابخانه‌ها و مجموعه‌های مخفی شده تا این میراث فرهنگی از چنگال تعصب‌ها و منازعات جان سالم به درببرد. «فیونا مک‌دونالد» تعدادی از این مکان‌های مخفی را در گزارش خود معرفی کرده است.

کتابخانه‌ای در دل غار

«پل پلیوت» چین‌شناسی فرانسوی بود که سال ۱۹۰۸ زمانی که مشغول مطالعه دست‌نوشته‌هایی درباره صحرای «گُبی» چین بود، متوجه وجود یک غار مخفی برای نگهداری کتاب‌ها شد. این غار بخشی از شبکه غارهای شهر «دان هوانگ» بود که به مدت ۱۰۰۰ سال مخفی بود و غار «موگای» یا «هزار بودا» نام داشت.

در سال ۱۹۰۰ میلادی «وانگ یوانلو» نگهبان غیررسمی این غارها و راهب تائوئیست دری مخفی پیدا کرد که منجر به کشف اتاقی پر از دست‌نوشته‌های عتیقه شد. قدمت این کتاب‌ها بین قرن‌های چهارم تا یازدهم میلادی است.

وقتی «وانگ» با مسئولان تماس گرفت، آن‌ها توجه زیادی به این کشف بزرگ نشان ندادند، اما خبر پیدا شدن این غار پخش شد و سپس «اورل استاین» کاشف بلغاری‌تبار به «وانگ» پیشنهاد داد دست‌نوشته‌ها را به قیمت ۱۰ هزار دلار بفروشد.

هیأت‌هایی از فرانسه، روسیه و ژاپن به مذاکره در این‌باره پرداختند و اکثر متون کهن این کتابخانه مخفی از غار خارج شد. «نیویورکر» نوشته که تا سال ۱۹۱۰ که دولت چین دستور انتقال این دست‌نوشته‌ها به پکن را صادر کرد، تنها یک‌پنجم این کتاب‌ها در غار باقی مانده بود.

با این وجود، بسیاری از این متون حالا به برکت فن‌آوری دیجیتال، قابل بازدید هستند. پروژه دیجیتالی کردن این متون از سال‌ ۱۹۹۴ توسط کتابخانه بریتانیا و با همکاری نهادهایی در کشورهای مختلف شروع شد.

هیچ‌کس نمی‌داند چرا این غار قفل شده. «استاین» معتقد است این راهی بود برای ذخیره دست‌نوشته‌هایی که دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گرفتند، اما مهم‌تر از آن بودند که دور انداخته شوند.

با این حال «پلیوت» معتقد است این کار در سال ۱۰۳۵ زمانی که امپراطوری «شیا» به «دان هوانگ» حمله کرد، صورت گرفت. «رونگ شین جیانگ» محقق چینی هم بر این باور است این غار از ترس حمله قراخانی‌ها (یا آل افراسیاب) که هرگز اتفاق نیفتاد، شکل گرفت.

دلیل آن هر چه بوده، کشف این دست‌نوشته‌ها در حدود ۱۰۰ سال پیش، تاریخ را تغییر داده است. یکی از این کتاب‌ها «سوترای الماس» نام دارد که یکی از مهم‌ترین کتاب‌های مقدس بوداییان است.

بر اساس اعلام کتابخانه بریتانیا، قدمت نسخه یافت‌شده به سال ۸۶۶ برمی‌گردد و لقب قدیمی‌ترین کتاب چاپ‌شده کامل جهان را به آن داده است. این مسأله همچنین نشان می‌دهد که کاغذ و چاپ، اولین‌بار در اروپا اختراع نشده‌اند.

آرشیو مخفی واتیکان

سند تکفیر «مارتین لوترکینگ» که سال ۱۵۲۱ توسط پاپ «لئو» دهم صادر شد، در آرشیو مخفی واتیکان نگهداری می‌شود. سال ۱۶۱۲ این گنجینه پیدا شد اما هنوز تئوری‌های مختلفی درباره علت پنهان ماندن آن در میان است.

قدمت برخی از مدارک موجود در این آرشیو به بیش از ۱۰۰۰ سال می‌رسد. حتی برخی شایعه‌ها وجود دارد که در این مجموعه زیرزمینی جمجمه آدم‌فضایی‌ها، اسناد مربوط به شجره‌نامه‌ مسیح (ع) و ماشین زمانی به نام «کرونو ویزور» نگهداری می‌شود. گفته می‌شود راهبی بندیکتی این ماشین را ساخته بوده تا در زمان سفر کند و از به صلیب کشیده شدن مسیح فیلمبرداری کند.

به منظور پایان دادن به این افسانه‌ها، واتیکان بازدید از این آرشیو را طی سال‌های گذشته آزاد کرده و حتی نمایشگاهی از مدارک موجود را در موزه «کاپیتولین» رم برگزار کرد.

پاپ «لئو» سیزدهم اولین مقام واتیکانی بود که با ملاحظاتی فراوان در سال ۱۸۸۱ به دانشمندان اجازه داد از این آرشیو دیدن کنند. امروزه تعداد زیادی از این اسناد در معرض دید محققان قرار می‌گیرند اما قرض گرفتن آن‌ها هنوز ممنوع است.

از سال ۱۹۳۹ که «پیوس» دوازدهم پاپ شد، دانشمندان به آرشیو مربوط به پاپ‌ها دسترسی ندارند و بازدید بخش مربوط به مسائل شخصی کاردینال‌ها هم از سال ۱۹۲۲ تاکنون ممنوع است. نیروهای نظامی سوییس و افسرانی از شهر واتیکان مسئول محافظت از این گنجینه هستند.

علاوه بر نامه‌نگاری‌هایی که واتیکان با افرادی همچون «موتزارت»، «اراسموس»، «شارلمانی»، «ولتر» و «هیتلر» انجام داده، نامه درخواست «هنری هشتم» برای لغو کردن پیوند ازدواج خود با «کاترین» از پاپ «کلمنت» هشتم نیز در این آرشیو نگهداری می‌شود. جریان جدا شدن «هنری» هشتم از همسر اولش و ازدواج او با «آن بولین»، اتفاقی تاریخی بود که منجر به جدا شدن او از کلیسای کاتولیک و شکل گرفتن کلیسای پروتستان شد. گزارش دادگاه تفتیش عقاید «گالیله» و نامه‌ای از «میکل‌آنژ» با موضوع پرداخت نشدن دستمزدش برای کار در کلیسای «سیستین» هم در این گنجینه مخفی هستند.

گنجینه دیواری

«جیکوب سفیر» یک یهودی رومانیایی در کتاب سال ۱۸۷۴ خود از ارزش گنجینه مخفی کنیسه قاهره پرده برداشت، اما این کتابخانه تا سال ۱۸۹۶ در هاله‌ای از بی‌خبری در امان ماند. در این سال دو خواهر دوقلوی اسکاتلندی برخی از دست‌نوشته‌های خود را به استاد دانشگاه کمبریج «سولومون شختر» نشان دادند و همه از چنین گنجینه‌ای خبردار شدند.

بین دیوارهای کنیسه «بن عذرا» در قاهره مصر، حدود ۲۸۰ هزار دست‌نوشته یهودی وجود دارد. براساس قوانین یهودیان،‌ بیرون انداختن نام خداوند ممنوع است و اسامی الهی که مورد استفاده قرار نمی‌گیرند در محدوده کنیسه‌ها یا قبرستان‌ها نگهداری می‌شوند تا این‌که بعد به خاک سپرده شوند.

این مکان نگهداری اسماء الهی «جنیزه» نامیده شده که در زبان عبری از کلمه «پنهان کردن» گرفته شده و بعدها به نام «آرشیو» شناخته می‌شده. از ۱۰۰۰ سال پیش یهودیان فسطاط متون خود را در مکان‌های مقدس نگهداری می‌کردند. کنیسه قاهره یکی از این گنجینه‌هاست که دست‌نخورده باقی مانده است.

«نیویورکر» در این‌باره نوشت: یهودیان قرون وسطایی به ندرت نوشته‌هایشان از نامه شخصی گرفته تا لیست خریدشان را بدون ذکر نام خداوند شروع می‌کردند. در نتیجه، حال آرشیوی داریم با حدود ۲۵۰ هزار تکه کاغذ که قدمت آن‌ها از قرن نهم تا نوزدهم گسترده است.

به گفته کارشناسان، کشف این آرشیو کهن اطلاعات فراوانی درباره یهودی‌ها، خاورمیانه و منطقه مدیترانه در دوران قرون وسطی را در اختیار دانشمندان قرار می‌دهد. سال ۲۰۱۳ بود که دانشگاه آکسفورد و کمبریج در کنار هم قرار گرفتند تا محافظت و نگهداری این مجموعه تاریخی را تضمین کنند.

کتابخانه در کتابخانه

«اریک کواکل» تاریخدان دانمارکی و استاد دانشگاه «لیدن» با دانشجویانش مشغول انجام پروژه‌ای تحصیلی بود که شاگردان او موفق شدند دست‌نوشته‌هایی را زیر جلد کتاب‌های قرون وسطایی پیدا کنند. ۱۳۲ یادداشت، نامه و رسید در درون جلد کتابی که سال ۱۵۷۷ به چاپ رسیده، مخفی شده بود!

جالب است که فشردن این ۱۳۲ تکه کاغذ در جلد این کتاب، نوعی بازیافت زباله‌های تاریخی شمرده می‌شده؛ به این صورت که جلد کتاب را با تکه کاغذهای بی‌مصرف و دورریختنی پر می‌کردند. آن‌ها ابتدا کاغذها را خیس کرده و بعد تبدیل به مقوا می‌کردند تا جلدی ضخیم‌ برای کتاب‌ها درست کنند.

این تکه کاغذها از دو جهت برای تاریخدانان اهمیت دارند؛ یکی وضعیت خوبی که از لحاظ سلامت دارند و دیگر این‌که به یادگار ماندن چنین مطالبی از قرون وسطا می‌تواند کمک بسیاری به شناخت وضعیت زندگی روزمره آن دوران کند.

رسیدها، دستور به خدمتکارها و لیست‌های خرید از جمله این نوشته‌ها هستند که قرن‌ها در جلد یک کتاب مخفی مانده‌اند. این متون صداهایی از قرون وسطا را که کمتر امکان شنیده شدن‌شان وجود دارد به گوش مردم امروز می‌رسانند.

این استاد دانشگاه پس از این کشف، پروژه اسکن کردن تمام کتاب‌های کهن کتابخانه‌ دانشگاه «لیدن» با استفاده از اشعه ایکس را شروع کرد. این نوعی کشف کتابخانه‌ای پنهان در دل یک کتابخانه دیگر بود.