قنات قصبه گناباد | سفر به دالان های رمزآلود

رازآلودگی چیزی است که  در هر جایی می تواند سرک بکشد و از خودش رد پایی به جای بگذارد . برایش کوهستان و کویر و جنگل و دریاچه فرقی نمی کند . در هرجایی که بتواند اثری از خودش حک می کند تا کنجکاوی انسان را تا آنجا که می تواند درگیر خود کند .

سفر به رمز و راز ها گاهی به چاشنی خطر در می آمیزد و گاه تنها حجم زیادی از سوالات را روانه ی ذهنمان می کند . سوالاتی که شاید برای همیشه بی پاسخ بمانند و در گوشه ای از ذهنمان مدفون شوند.

کنجکاوی همان چیزی است که ما را هم راهی سفر در دور ایران کرده است . به #اماکن اسرارآمیز ایران سر می زنیم تا سر از رمز و رازشان دربیاوریم . گاهی رمز و راز ها کار دست طبیعت هستند و گاهی زاده ی تفکر انسان .

این#اماکن رمزآلود با کنجکاوی انسان سر جنگ دارند . گاه پیروز میدان می شوند و گاه مغلوب. اما هیچ چیزی ما را از رفتن به قلب اسرار آمیزها باز نمی دارد . چرا که هدفمان شناختن #رمزآلودهای ایران است که در گوشه گوشه ی این سرزمین پراکنده هستند .

این بار قصد سفر به رمز آلودی را داریم که ساخته ی دست انسان است و در گوشه ای از کشورمان جا خوش کرده است .

به #استان خراسان رضوی می رویم تا یکی از رمزآلودهای ایران را بشناسیم .

قصد سفر به گناباد را داریم

سفرمان را آغاز کرده ایم و برای دیدن یکی از رمزآلودهای ایران باید به شهر گناباد برویم . شهری که در جای جای تاریخ ردپایی از خود به جا گذاشته است . در شاهنامه نامش به عنوان محل جنگ ایران و توران به چشم می خورد . در سفر نامه ی ناصر خسرو و کتاب تاریخ حافظ ابرُو نیز نام گناباد برده شده است . این شهر با این تاریخ پر فراز و نشیب عجین شده و خیلی هم دور از ذهن نیست که شاهکاری رمزآلود را در دل خود جای داده باشد .

با شنیدن هر نامی این سوال پیش می آید که این حروف چه معنایی را در کنار هم ساخته اند و گناباد هم جزئی از همین سوالات است . نام این شهر حرف و حدیث بسیاری دارد و قصه هایی که در هر کوچه از زبان مردمانش شنیده می شود . عده ای می گویند گناباد در واقع شکل تغییر یافته ی کلمه ی  گنابد به معنای جمع گنبدها است چرا که در قدیم تمام منازل در این شهر به صورت گنبدی ساخته می شده است .

روایتی دیگر می گوید که نام  گناباد در اصل گُون آباد بوده و گون در ترکی به معنای خورشید به کار می رود. این برداشت از علم نجوم قدیم سرچشمه می گیرد که در آن ربع مسکون را دارای هفت اقلیم است و اقلیم چهارم یعنی جایی که گناباد در آن قرار دارد را منسوب به خورشید می دانند . به همین دلیل نام گون آباد به معنای خورشیدآباد را بر آن گذاشته اند .

گاهی هم آن را گَوَن آباد می دانند و می گویند به دلیل رویش فراوان گیاه گون در بیابان های گناباد این نام بر آن گذاشته شده است.

معنای دیگر که شاید با چاشنی رمزآلودگی همراه باشد آن را ترکیبی از گن + آباد می داند . گن به معنای دیو است و به دلیل وجود قناتی که مقصد ما هم هست و گمان می رود سازه ی دست انسان نباشد این نام را برشهر نهاده اند .

شهر با همه ی زیبایی هاش نمی تواند ما را از رفتن باز دارد و کنجکاوی ما را به سوی یکی از قنات های این شهر می کشاند .

قنات قصبه | دالان های رمزآلود

از نزدیکی قنات قصبه هیچ چیز عجیبی به چشم نمی خورد و شاید این تصور به وجود بیاید که اسرار آمیز بودن این مکان شوخی بزرگی باشد که خیلی ها را از راه های دور و نزدیک به سوی خود کشانده است . اما با کمی دقت می فهمیم که آنچه پیش رویمان است تنها یک قنات ساده مثل چندین قنات کشورمان نیست بلکه عنوان بزرگترین ، طولانی ترین و قدیمی ترین قنات جهان را با خود به یدک می کشد . قناتی  با دالان های تاریک و سیاه که هنوز هم آب شهر را تامین می کند اما کسی تا به حال سر از کارش در نیاورده است . هیچ کس تصوری از انتهای این قنات ندارد و تنها طول آن ۳۵ کیلومتر تخمین زده می شود . قناتی که با ژرفای بیش از ۳۰۰ مترش شاهکار آبی جهان را از ۲۷۰۰ سال پیش به نمایش گذاشته است.

حیرت انگیزی ساختار این قنات باعث شده تا نام آن در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی ایران و در اجلاس استانبول ترکیه در تاریخ ۲۴ تیرماه ۱۳۹۵ در فهرست آثار ثبت شده در یونسکو ثبت شود . ( « قنات‌های ایران » ثبت جهانی یونسکو شدند ) 

به شاهکار آبی جهان وارد می شویم

برای ورود به این دالان ها باید به پله ها اعتماد کرد و تا اعماق زمین پایین رفت . دنیای عجیب و رمز آلود قنات با آن دالان های تو در تو چاشنی ترس را برایمان به ارمغان می آورد . حفره های روی دیوار ها زمانی میزبان چراغ های پیه سوز و سایر وسایل روشنایی بوده اند  و امروز در کنار ریشه های درختان بر روی دیواره ی قنات به خواب فرو رفته اند . سیاهی رنگی است که اینجا بسیار به چشم می آید . دالان هایی که تنها ۴۰ درصدشان در دسترس است و معلوم نیست در ۶۰ درصد بقیه چه می گذرد ؟! نسیمی که در درون قنات جریان دارد و صدای آبی که طنین انداز است در کنار رمز و رازهای کشف نشده ی این قنات تجربه ی جدیدی را پیش رویمان قرار می دهد.

شاید واژه ها کم بیایند برای توصیف حیرت انگیزی این قنات . دالان هایی تو در تو که معلوم است بی حساب و کتاب ایجاد نشده اند . دالان هایی که قدمتی ۲۷۰۰ ساله را به تصویر می کشند و شاید بی دلیل نیست که مردم می گویند ساخت این قنات نمی تواند کار انسان باشد ! شاید دیوهایی آمده اند و اینجا را ساخته اند و رفته اند !

این قنات گسترده ، ۳ ورودی دارد:

*یک ورودی بازسازی شده با بتن که ارتفاع و عرض آن برابر ۱۷۰ و ۸۰ سانتی متر می باشد و مظهر قنات است . این ورودی پس از طی ۷۲۰ متر به قنات می رسد.

*ورودی دوم که اکنون خشک است اما بکر و دست نخورده باقی مانده و ۵۰۰ متر آن برای بازدید عمومی آماده شده است.

*در تقاطع تونل سیمانی و تونل خشک هم یک ورودی وجود دارد ؛ درست در جایی که آب قنات بعد از عبور از اعماق ۳۰۰ متری زمین و طی راهی طولانی تغییر مسیر می دهد و به تونل مصنوعی وارد می شود . در همین جای قنات است که راهی هم به سمت تونل خشک امتداد می یابد.

رازهای نهفته در قنات قصبه

در سراسر ایران چاه ها و قنات ها نقش مهمی در تامین آب مورد نیاز انسان ها داشته اند . اما قنات قصبه بسیار هوشمندانه تر از آنچه که تا به حال دیده اید طراحی شده است . آنچه که در قصبه ی گناباد وجود دارد جلوه ای هوشمندانه از ترکیب چاه و قنات است که به صورت افقی و عمودی شکل گرفته و تا به امروز حفظ شده است . دو نوع چاه در این قنات حیرت انگیز حفر شده است . برخی کم عمق و عمودی هستند و برخی دیگر عمیق و پله ای .

برنامه ی گسترش قنات به صورت عمودی و افقی به این صورت بوده که در ابتدا یک چاه عمودی ۷۰ تا ۱۰۰ متری حفر شده و سپس با زاویه ای قائم در کف آن به صورت کانالی افقی به طول ۳ تا ۵ متر به سمت مسیر قنات امتداد یافته  و در دهانه ی ورودی چاه به قنات چرخی قرار داده شده است . تنها برای یک چاه ۳۰۰ متری این مجموعه ی عظیم ۷۳ میلیون متر مکعب خاک برداری صورت گرفته است. کاری که در آن زمان کمتر از یک شاهکار نبوده است .

گسترش قنات به صورت افقی و عمودی و قرار دادن چرخ در دهانه ی آن دو دلیل داشته است : اول اینکه در مواقع نا امنی و هجوم بیگانگان ، دشمن نتواند قنات را کور کند زیرا با ریختن خاک در چاه اتفاقی برای قنات نمی افتد و به دلیل برخورد خاک ها به چرخ دهانه ، راهی به داخل قنات پیدا نمی کنند.

دوم اینکه برداشت آب از چنین چاه های عمیقی به وجود یک طناب ۳۰۰ متری نیاز دارد که در صورت خیس شدن وزن آن به چیزی حدود یک تن می رسد و این مساله مشقات زیادی را برای برداشت آب از چاه به همراه می آورد . اما ورود آب چاه به کانالها و جریان یافتن در قنات ، امر برداشت آب را آسان می کند.

در گذشت زمان و ریزش پی در پی قنات ، مغنی ها به فکر ایجاد پشتیبان افتادند  و تصمیمی هوشمندانه گرفتند .آنها قنات را در فاصله ۶۸۳ متری ، به دو شاخه تقسیم کردند تا با ریزش قنات و بسته شدن یکی از کانال ها ، آب وارد کانال دیگری شده و خارج گردد.

حالا تصور کنید در زمان های دور با آن امکانات محدود و ابتدایی این قنات حیرت انگیز چگونه شکل گرفته و با کدام محاسبات اینگونه دقیق آب را از اعماق زمین به سطح آن می رساند ؟ شاید نیروی عجیبی در سازندگان آن وجود داشته ! شاید هم ما کمی بی انصافیم و انسان و هوشش را دست کم گرفته ایم ؟!

 سرنوشت آب در دالان های سیاه

هزار توی رمزآلود گناباد مجموعه ای از دالان های تو در تو است که در یک رشته ی اصلی به نام قصبه به طول ۱۳۱۳۵  متر و رشته های فرعی به نام های دولاب نو ، دولاب کهنه ، رشته فرعی اول و رشته فرعی دوم قصبه گسترش یافته است . ۴۲۷ میرچاه در جای جای آن و با فاصله ی ۵۰ متری از یکدیگر حفر شده اند که ۱۸۲ چاه آن در رشته ی قصبه قرار دارد.

مادرچاه قنات که درواقع تامین کننده ی آب است در در دامنه ی شمالی سیاه کوه و در انتهای رشته ی دولاب نو و دره ی پرآب خانیک قرار دارد . عمق آن به حدود ۳۰۰ متر  و انباشت آب آن به ۲۸ متر می رسد. این قنات پرآب ترین قنات جهان  است که ۱۵۰ لیتر در ثانیه آبدهی دارد.
هزارتوی سیاه از زمین های قصبه شهر سابق و کوی شرقی گناباد امروزی در جنوب غربی از داخل رسوب های ریزدانه ی محلی معروف به برج علی ضامن آغاز و آب قنات از خروجی آن که در محله ی قصبه ی شهر قرار دارد خارج می شود و هزار توی رمزآلود را ترک می کند

قناتی در قلب تاریخ

شاید اگر ناصر خسرو قبادیانی در سفرش از کنارطولانی ترین رشته انشعابی این قنات به نام دولاب نو  عبور نمی کرد هیچ منبع مکتوبی از توصیف این قنات در دست نبود.  ناصر خسرو در سفرنامه اش عمق چاه قنات را هفتصد گز و طول آن را چهار فرسنگ بیان کرده و آن را منسوب به کیخسرو دانسته است . در کتب تاریخی و متون کهن نیز با نام کاریز کیخسرو نیز از آن یاد شده است .

قطعه سفالهایی که در اطراف دهانه چاه پراکنده اند گویای این است که کانال اولیه ی اصلی قنات گناباد ، رشته ی قصبه بوده است و حفر آن به زمان هخامنشیان باز می گردد. رشته های دیگر قنات در طول تاریخ و برای مبارزه با خشکسالی گسترش یافته اند .

لذت بازدید از قنات قصبه

بازدید از قنات قصبه تنها بازدید از یک قنات نیست . سفر به تاریخی است که رمز و راز هایش را به رخ شما می کشد . در هر قسمت از این قنات هوش سازندگان را می توان لمس کرد و غرق در قدرتی شد که سازندگان قنات را در ساختن این دالان ها یاری کرده است . در هنگام بازدید از این قنات حواستان را خوب جمع کنید .

مبادا سوالات در ذهنتان بچرخند و شمارا غرق در خود کنند . سعی کنید در این رمز و راز ها شناور شوید . غرق شدن در آنها لذت بردن را از یاد شما می برد.

برای آشنایی بیشتر با این قنات ، ویدئوی بازسازی شده ی زیر را تماشا کنید …

اقامت در گناباد

برای اقامت در شهر گناباد می توانید از تنها هتل این شهر استفاده کنید . شهر بیدخت در ۵ کیلومتری گناباد نیز دارای یک مهمان سرا می باشد . همچنین پارک‌های شیرین، بسیج، شهر، دانشگاه و ملت نیز محل خوبی برای کمپ و شب مانی مسافران دارند.

اطلاعات بازدید 

برای بازدید از این هزار توی رمزآلود باید مبلغ ۱۰۰۰۰ ریال بابت بلیت بپردازید .برای بازدید از ساعت ۹ تا ۱۲ و ۱۶ تا ۱۸ به محل قنات مراجعه کنید .

راه دسترسی به قنات قصبه گناباد

 اگر تصمیم به سفر به گناباد و بازدید از این قنات را گرفته اید بار سفر ببندید و از راه های زیر وارد گناباد  در جنوب خراسان رضوی شوید:

از سمت شمال، از طریق جاده مشهد – تربت حیدریه – گناباد
از سمت غرب، از طریق جاده بجستان – گناباد
از سمت جنوب شرق، از طریق جاده بیرجند – قاین – گناباد
از سمت جنوب غرب، از طریق جاده طبس – فردوس – گناباد
اگر بخواهید با اتوبوس به گناباد بروید پایانه ی مسافربری شهرداری گناباد در میدان امام رضا این شهر قرار دارد و مقاصد مشهد، تهران، کرج، بیرجند و چابهار را پوشش می دهد . 

اگر دلتان می خواهد با قطار سفر کنید به شهر بجستان در ۵۰ کیلومتری گناباد بروید و از آنجا به این شهر برسید . برایسفر با هواپیما هم بهترین گزینه فرودگاه مشهد است .

با ورود به شهر گناباد به راحتی قنات پر رمز و راز را خواهید یافت.

دغدغه های کارناوالی

و یاز هم فراموشی و نبود تبلیغات و زیرساخت مناسب دغدغه ای است که دست از سر #جاذبه های زیبای ایران بر نمی دارد . نگهداری از این بافت تاریخی می تواند فرصت های زیادی را در گردشگری برای مردم این شهر و اقتصاد آن ایجاد کند .

پیشنهادات کارناوالی

در سفر به گناباد از دیگر جاذبه های این شهر مانند مدرسه ی نجومیه و موزه ی مردم شناسی ،موزه ی تاریخی ،خانه شریعت ،آب انبار شریعت و موزه آب ،مسجد جامع قدیم ،قلعه ی تاریخی عمرانی ، سرو کهن نوقاب ، مسجد جامع عبدالله نوقاب ، مرقد علامه بهلول گنابادی و خانه خانیکی نیز بازدید کنید .

مراقب بافت قنات باشید . هر آسیبی به این بافت در واقع زخمی بر قلب تاریخ است که جبران ناپذیر است .

سفال گری مهم ترین صنعت شهر گناباد است . از خرید آنها به عنوان سوغات غافل نشوید.