فاطمه، فاطمه است؛ فرازی در فرود

گروه مذهبی - یکی از نویسندگان و شخصیت های علمی و ادبی تاریخ معاصر ایران که به نظر، بیشترین میزان موافقت ها و مخالفت ها را به خود جلب کرده، بی شک «مرحوم دکتر علی شریعتی» است.

«مرحوم شریعتی» در سالهای اواسط قرن اخیر، به ویژه با سخنرانی های آتشینش و البته با قلم شیوا، زیبا و سوزناکش، توجه قشر عظیمی از جوانان آن روزهای ایران را به خود جلب کرد و سخنرانی هایش در کنار سخنرانی های «شهید آیت الله مطهری (ره)» در حسینیه ارشاد تهران، فرصت ویژه ای در راه ارتقاء سطح آگاهی های مذهبی جامعه جوان آن روزهای ایران فراهم آورد.

به گزارش بولتن نیوز،شریعتی با نگاه خاصش به دین و نقش آن در اجتماع، فرصت تربیت جوانانی را در جامعه فراهم کرد که دین را نه فقط میراثی کهنه از گذشتگان، که وسیله حرکت و پویایی جامعه می دانستند و بر این عقیده بودند که باید از آن برای ساختن فضایی بهتر بهره گیرند.

شریعتی، روشنفکری دینی و نویسنده ای توانا و البته دردمند بود که راه حل مشکلات ریز و درشت جامعه پر درد آن روزهای ایران را که تار و پودش در زیر فشار و سلطه خفقان رژیم شاهنشاهی در حال پاشیدن بود، تنها و تنها بازگشت به آموزه های دینی و دستورهای قرآنی می دانست.

افراط تفریط های فراوانی که پیرامون شریعتی و آثارش در طول سالیان گذشته صورت گرفت، فرصت شناخت بهتر و درک صریح تر و صحیح تر او، افکار و اندیشه هایش را از مخاطب و جامعه فکری ما گرفت که این خود، یکی از بزرگترین ظلم هایی است که بر شریعتی و شخصیتش شده است. برخی او را کامل و مطلق از هر عیب و ایرادی دانسته و آن چنان به برجسته کردنش پرداختند که هر گونه اعتراض و نقدی به آثارش، موجب دردسرهای فراوانی برای شخص نقاد می شد، و عده ای چنان بر طبل تکفیر او نواختند که حتی گاه نقل مطالب درست و سودمند او در مجامع، مشکلات فراوانی به همراه داشت و البته همین افراط و تفریط ها، ضمن آنکه موجب شد، فضایی برای نقد بهتر آثار او فراهم نشود، به مرور زمان منجر به دوری جامعه از اندیشه ها و شناخت بهتر افکارش شد.

در این بین، آثار متعدد او در دوره های مختلف مورد توجه اهالی فکر و کتاب قرار گرفته و می گیرد. یکی از بهترین و زیباترین آثار مرحوم شریعتی که از جمله پر مخاطب ترین و محبوب ترین آثار او نیز هست، مجموعه «فاطمه، فاطمه است» است. این کتاب که متن یک سخنرانی بلند شریعتی در سال 1349 در حسینیه ارشاد می باشد، یکی از پرخواننده ترین کتب مذهبی تاریخ معاصر ایران نیز هست.

شریعتی در این کتاب ضمن بررسی و بیان ادوار مختلف زندگی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به قلمی ادبی، نگاهی جامعه شناختانه به وضعیت زن در جامعه آن روزهای ایران داشته و به آسیب شناسی آن می پردازد.

شریعتی در این مجموعه مسائلی همچون نقش زن در دوران جاهلیت و مقایسه آن با حضور زن در جامعه اسلامی و جایگاه زن در دنیای امروز و نقش فرهنگی و اجتماعی او در عصر جدید را مورد بررسی قرار داده و از واژگانی کلیدی همچون «جایگزینی جنسیت به جای عشق» در نظام مصرفی مدرن سخن می گوید.

از دیدگاه شریعتی، زن در جامعه مدرن غربی، ابزاری بیش نیست؛ ابزاری که تنها وسیله ای برای اطفاء هوس سیری ناپذیر غربی و تحقق اهداف مبتنی بر مصرف این جامعه است. شریعتی در این سخنرانی بلند و کتاب کوتاه، به دنبال نشان دادن الگویی کامل برای زن ایرانی است؛ زنی که سوالی بزرگ همچون «چگونه شدن» دارد و شریعتی، بهترین پاسخ به این سوال را «فاطمه شدن» می داند.

شریعتی، خود در مقدمه کوتاهی که با عنوان «سخنی با خواننده» بر کتابش نگاشته، در این مورد، چنین می نویسد: «... بر آن شدم که به این «سوال مقدر» که امروز به شدت در جامعه ی ما مطرح است جواب بگویم که: زنانی که در قالب های سنتی قدیم مانده اند، مساله ای برایشان مطرح نیست؛ و زنانی که قالب های وارداتی جدید را پذیرفته اند، مساله برایشان حل شده است.

اما در میان این دو نوع «زنان قالبی»، آنها که نه می توانند آن شکل قدیم موروثی را تحمل کنند و نه به این شکل تحمیلی تسلیم شوند، چه باید بکنند؟

اینان می خواهند خود را انتخاب کنند، خود را بسازند. الگو می خواهند، نمونه ایده آل. برای اینان مساله ی «چگونه شدن» مطرح است. فاطمه با «بودن» خویش، پاسخ به این پرسش است.»

«فاطمه، فاطمه استِ» شریعتی در میان آثار متعدد او اثربخشی خاص خود را دارد. در سالهای پس از انتشار این سخنرانی و بعدتر، انتشار این کتاب، زنان و دختران فراوانی تحت تاثیر نوع نگاه ویژه شریعتی به زن، به ویژه مفاهیمی که در این کتاب ارائه شده، قرار گرفته و با تصمیمی آگاهانه، خود را از ورطه ابتذال نجات دادند.

نوع نگاه شریعتی به زن و نیز نوع نگاهی که آیت الله شهید مرتضی مطهری (ره) در آثار متعددش به این مقوله داشته، نقش اصلی و ویژه ای در شکل گیری مفهمومی با عنوان «زن مسلمان» و نقش، وظایف و جایگاهش در تاریخ معاصر ایران داشته اند.

فاطمه، فاطمه است، فرازهای زیبا و دلنشینی دارد، اما شاید فرازهای پایانی این کتاب را بتوان یکی از شاهکارهای شریعتی دانست که اوجی ویژه دارد. کتاب در فرود و نهایتش، به اوجی بی مانند می رسد:

«خواستم از "بوسوئه" تقلید کنم، خطیب نامور فرانسه که روزی در مجلسی با حضور لوئی، از "مریم" سخن می‌گفت. گفت، هزار و هفتصد سال است که همه سخنوران عالم درباره مریم داد سخن داده‌اند.

هزار و هفتصد سال است که همه فیلسوفان و متفکران ملتها در شرق و غرب، ارزشهای مریم را بیان کرده‌اند. هزار و هفتصد سال است که شاعران جهان، در ستایش مریم همه ذوق و قدرت خلاقه‌شان را بکار گرفته‌اند. هزار و هفتصد سال است که همه هنرمندان، چهره نگاران، پیکره سازان بشر، در نشان دادن سیما و حالات مریم هنرمندی های اعجازگر کرده‌اند. اما مجموعه گفته‌ها و اندیشه‌ها و کوشش‌ها و هنرمندی‌های همه در طول این قرنهای بسیار، به اندازه این یک کلمه نتوانسته‌اند عظمت‌های مریم را باز گویند که:

"مریم مادر عیسی است".

و من خواستم با چنین شیوه‌ای از فاطمه بگویم، باز درماندم

خواستم بگویم: فاطمه دختر خدیجه بزرگ است دیدم که فاطمه نیست.

خواستم بگویم که: فاطمه دختر محمد است دیدم که فاطمه نیست.

خواستم بگویم که: فاطمه همسر علی است دیدم که فاطمه نیست.

خواستم بگویم که: فاطمه مادر حسنین است. دیدم که فاطمه نیست.

خواستم بگویم که: فاطمه مادر زینب است. باز دیدم که فاطمه نیست.

نه، اینها همه هست و این، همه فاطمه نیست.

فاطمه، فاطمه است... »

در این آغازین روزهای دهه فاطمیه، خواندن هنرنمایی قلم شریعتی در سماعی به نام حضرت زهرا (سلام الله علیها)، یا گوش دادن به صدای دلنشین شریعتی در واگویه این دل نوشته، شیرین خواهد بود.