قیام تحریم تنباکو و دو نقل قول مهم تاریخی

گروه سیاسی-یکی قتل گریبایدف سفیر روسیه در ایران بود که به فتوای مجتهد تهران و در پی هجوم مردم به سفارت روس صورت گرفت و دیگری قضیه تحریم تنباکو به فتوای میرزای شیرازی.

جنبش تحريم توتون و تنباکو و فتواي تاريخي ميرزاي شيرازي از مهمترين رويدادهاي تاريخ معاصر مي باشد. امروز، سالروز صدور فتوای تاریخی این مرجع دینی در تحریم توتون و تنباکوست.

به گزارش بولتن نیوز، در قضیه تحریم تنباکو، «میرزای شیرازی» با صدور یک فتوای یک خطی، قرارداد کشت، خرید و فروش تنباکو و توتون و صدور آن را که «ناصرالدین شاه» به شرکت رژی و شخص «ماژور جرالد تالبوت»، سرمایه دار معروف یهودی ـ انگلیسی واگذار کرده بود، لغو نمود. مطابق اين قرارداد کمپاني رژي بايد سالانه 15 هزار ليره به صندوق دولت ايران واريز مي کرد و در مقابل کشت و فروش توتون و تنباکو را به طور کامل در انحصار خود مي گرفت.

متن فتوای میرزای شیرازی که در اولین روز از جمادی الاولی سال 1309 نوشته شد، بدین شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون باَی نحو کان در حکم محاربه با امام زمان عجل الله تعالی است.

حرره الاحقر محمدحسن الحسینی (1)

این فتوای یک خطی برای ملغی شدن قرارداد مهمی که نه فقط یک قرارداد تجاری، بلکه مقدمه ای برای رخداد اتفاقی در ایران، شبیه آن چه که توسط انگلیسی ها در استعمار هندوستان صورت گرفت، کافی بود.

این دو حرکت قهرمانانه ملت ایران که به رهبری دو عالم دینی صورت گرفت، همانند سیلی محکمی بود که بر صورت دو ابر قدرت شرق و غرب آن روزگار دنیا نواخته شد. سیلی ای که این دو ابر قدرت متجاوز را متوجه منشاء اصلی قدرت مردم این سرزمین کرد.

در هنگامه وقوع قیام مردمی در تحریم تنباکو و نیز پس از پیروزی در این قیام، دو اتفاق و دو نقل قول مهم در تاریخ ایران زمین ثبت شده که البته کمتر به آنها توجه و دقت و پرداخته شده است؛ یکی از این گفته ها از آنِ میرزای شیرازی و دیگری از آنِ سفیر روسیه در ایران است.

در اثنای نهضت تحریم تنباکو، سفیر روسیه در ایران در سفارت این کشور مهمانی بزرگی ترتیب می دهد که سفرای خارجی و رئیس کمپانی رژی در ایران در آنِ شرکت داشتند. او در این جلسه به بیان مباحثی می پردازد که خواندن و دانستن آنها بسیار مهم است:

«مرا از ترتیب این مجلس غرضی جز این نیست که شرح دهم... که آقایان! امروزه معادل دو کرور مالیات از اجناس و محمولات فرنگستان از قبیل قلیان، سر قلیان چینی و بلور در جاهای خود موقوف و معطل مانده و حال معلوم نیست چه خواهد بود. این مرد صاحب امتیاز دخانیه، عملی را برخلاف آیین مسلمانان با دولت گذرانیده و چون این گونه عمل مطابق اصول اسلام نبوده است، رئیس اسلامیان ... رفع و ابطال این عمل را در این دیده که مسلمانان را از استعمال دخانیات منع دارد ... دو کلمه که در خصوص منع مسلمانان نوشت و فرستاد. این نوشته به محض وصول در ظرف یک نیم روز در شهر به این عظمت همه جا منتشر شد و محض انتشار این دو کلمه، تمام مسلمانان با این که هنوز صحت و صدق این نوشته بر اکثر ایشان محقق نشده بود، تنها به احتمال این که شاید صحیح باشد، این چنین، عادت پانصد ساله را یک دفعه - چنان که می بینید- متارکه نمودند. حال شما سفرای محترم که وکلای دولت های بزرگ اروپایید، بفرمایید که منشا این همه خسارت و ضرر و تدارک آن را در چه می دانید؟

این مطلب تا این حد جزئی است و این مقدار ضرر را می توان تحمل کرد، ولی هرگاه این مرد صاحب امتیاز، اندکی دیگر این معامله را دنبال کند و آن مرد بزرگ اسلام نیز برای دفع طرف مقابل بنای تشدید در آن را گذارده، بنویسد که شرب چای نیز همین حال را دارد، هیچ تصور کرده اید چه تعداد مالیات از اجناس و محمولات فرنگستان که لوازم این کار است – از قبیل قند، چای، سماور، قوری، استکان و نعلبکی و... - عاطل و باطل مانده تا چه پایه سکته به کلیه تجارت فرنگستان وارد خواهد آمد؟

این گرفتم آسان است. اگر این مرد بنویسد که تمام البسه و اجناس که از فرنگستان به ایران حمل ونقل می شود، حالش همین و استعمالش روا نیست، بلکه مایحتاج مسلمانان باید مثل سابق از داخل مملکت فراهم شود، شماره گرفته اید چند باب بزرگ از تجارت تمام دولت اروپا از این رهگذر به کلی مسدود خواهد گردید؟ این را هم هرگاه سهل گیریم، این شخص بزرگ نافذ الکلمه حکم بدهد که بر مسلمانان حتم و لازم است که تمام فرنگیان که در بلاد اسلام منتشرند همگی باید قتل و اعدام نمود، هیچ می دانید آنگاه چه خواهد شد؟... معلوم است نه تنها دولت متبوعه من در معرض این گونه مخاطره واقع است، بلکه دولت متبوع شماها که حاضر در این مجلسید، حتی دولت انگلیس نیز در این مفاسد و مضار شریک و سهیم خواهند بود.» (2)

لطفا دوباره افاضات سفیر کبیر روسیه در ایران را بخوانید. دوباره خوانی این جملات همگان را از توضیحات بیشتر بی نیاز می کند.

اما نقل قول بعدی در این مورد از آن میرزای شیرازی، صاحب فتوای تحریم تنباکوست.

آیت ا... سید حسن مدرس (ره) پس از پیروزی نهضت تنباکو، سفری به عراق می کند و در این سفر دیداری نیز با میرزای شیرازی دارد. آیت ا... مدرس (ره) در توصیف این دیدار چنین نقل می کند: وقتی به نجف رفتم و در سامرا خدمت میرزا که عظمتی فوق تصور داشت، رسیدم، داستان پیروزی واقعه دخانیه را برایش تعریف نمودم. آن مرد بزرگ آثار تفکر و نگرانی در چهره اش پیدا شد و دیده اش پر از اشک گردید. علت را پرسیدم؛ چه انتظار داشتم مسرور و خوشحال شود. فرمود: حالا حکومت های قاهره (قوی) فهمیدند قدرت اصلی یک ملت و نقطه تحریک شیعیان کجاست. حالا تصمیم می گیرند این نقطه و این مرکز را نابود کنند. نگرانی من از آینده جامعه اسلامی است. (3)

قطعاً دقت و تامل بر این دو نقل قول مهم تاریخی در فهم بسیاری از اتفاقات معاصر ایران رهگشا بوده و درس عبرت و چراغ راهی برای پیمودن مسیر فردای این مرز و بوم خواهد بود. به ویژه آنکه این درس بزرگ با توجه به ماهیت، مبانی و شیوه شکل گیری انقلاب اسلامی، بیش از همه، به کار این انقلاب خواهد آمد.

1ـ تاریخ معاصر ایران، ص 144.

2ـ تاریخ معاصر ایران، ص 148 و 149.

3ـ نگاه کنید به: در مشروطه چه گذشت، ج2، ص205.