شناخت فقهی هنر؛ کار بر زمین مانده حوزه های علمیه

گروه فرهنگي - یکی از وجوه برجسته زندگی بشر، از آغازین روزهای حبوط در زمین و حیات در عالم خاکی، مقوله هنر بوده و هر چه که زندگی انسان در مسیر تاریخ به پیش رفته، اقسام گوناگون هنر، برجستگی خود را در بخش های مختلف زندگی انسان به رخ کشیده است.

اقسام مختلف و گوناگون هنر در همه برهه های زندگی بشر، زبان و ابزاری برای بیان فکرها و اندیشه ها، دردها و خوشی ها، حالات و خواسته ها، توانمندی ها و آرزوها و ... بوده است و بی شک هیچ زبانی بهتر از زبان هنر ـ در هر قالب ممکن هنری ـ نمی توانست این حالات درونی بشر را به تمثال درآورده و به زبانی مشخص و همه فهم آن را ماندگار کند.

به گزارش بولتن نیوز،اقسام مختلف و گوناگون هنری از پس گذر قرن ها ـ از آغازین روزها تا کنون ـ جزئی جداناشدنی از زندگی بشر بوده و در بسیاری از اوقات، خود تعیین کننده خط و سیر حرکت او نیز بوده است. هنر ضمن آنکه وسیله ای برای ماندگاری خواسته ها، آرزوها و توانمندی های انسان بوده، همیشه ابزاری برای خلقت نیز بوده تا بدان وسیله امکان بسط و گسترش اندیشه ها و ماندگاری حالات و احوالات انسانی را فراهم آورد.

«مسئله‌ى هنر، خیلى مسئله‌ى مهمّى است. هنر جزو زندگى انسان است؛ در ذات خود، هنر یکى از لوازم وجود انسان است مثل خیلى از چیزهاى دیگر. ... بنابراین هنر یک امر انسانى است؛ ... یک طبیعت انسانى است، یک حقیقت انسانى است، یک حقیقت بشرى است؛ ... یک امر مبارک است، یک امر ضرورى است، یک امر حقیقى است. ... امروز هم جوامع بشرى با هنر آمیخته است؛ در متن زندگى بشر است؛ این‌جور نیست که هنر یک چیز زائد یا تشریفاتى‌اى باشد. مثلاً معمارى؛ معمارى یک هنر است؛ خب، معمارى با زندگى انسان آمیخته است. انسان در یک ساختمانى که زندگى میکند، سبک معمارى آن ساختمان در روح انسان، در فکر انسان، در ممشاى انسان، در سبک زندگى انسان اثر میگذارد. اینها همه‌اش چیزهاى واضح و روشنى است.» (1)

اسلام نیز با درک اهمیت هنر به عنوان بخشی از وجوه مختلف زندگی بشر، توجه ویژه ای به آن داشته است. تشویق هنرمندانی که هنر خود را در مسیر تجلی و تعالی مفاهیم ارزشمند دینی به کار بسته و در ماندگاری آنها کوشیده اند، سفارش به آموختن وجوه مختلف هنری، استفاده از نمادهای هنری و ... همه و همه تنها بخشی از توجهی است که دین به این مقوله بشری داشته است.

رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی) در جمع دست اندرکاران همایش ملی فقه هنر در همین زمینه فرمودند: «اگر درباره‌ى اصل هنر بخواهیم نظر اسلام را بدانیم، به نظر میرسد که اسلام هنر را نه ‌فقط قبول کرده بلکه تشویق کرده. ... قرآن یک اثر هنرى است. پیغمبر اکرم از شعرایى که به حق [بودند]، ترویج کردند؛ قرآن از شاعرى که «اِلَّا الَّذینَ ءامَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحت» باشد ترویج کرده؛ عرض کنم که ائمّه‌ى ما بسیاریشان شعر میگفتند. ... پیغمبر فرمود -آن‌طور که در ذهنم است- این‌جورى قرآن را بخوانید؛ یعنى با صداى خوش. خب، این هنر است؛ هنر یعنى همین؛ این هنر موسیقى است و در انواع و اقسام، ترویج شده. یا مثلاً فرض کنید که در همین عبارت‌پردازى‌هایى که علماى ما دارند. شما ببینید اوایل کتابها چه سجعهاى زیبایى [دارند]؛ در این اجازات مختلفى که علما به هم داده‌اند -اجازه‌ى اجتهاد، اجازه‌ى روایت- ببینید چه عبارات زیبایى، چه سجعهاى زیبایى را علما آورده‌اند؛ اینها همین فقهایند. ... خب، اینها همه‌اش هنر است. بنابراین، اینکه ما بیاییم فکر کنیم که نظر اسلام با هنر آیا مساعد است یا مساعد نیست، به نظر من یک بحث واضحى است؛ این روشن است که اسلام مثل همه‌ى پدیده‌هاى زندگى انسان، نسبت به هنر نظر مساعد دارد.» (2)

با توجه به همه ی تاکیداتی که بدان اشاره شده به نظر می رسد تا کنون آن طور که باید و شاید وجوه مختلف هنر و اقسام گوناگون آن مورد تفقه و دقت از سوی حوزه های علمیه قرار نگرفته و امتزاجی شایسته بین اقسام وجوه مختلف هنری و ابواب فقهی جهت صدور احکام لازم صورت نگرفته است.

در طول سالیان گذشته، با توجه به میزان و عمق ضریب نفوذ هنر در بخش های مختلف زندگی و توجه متولیان فقه در جامعه به موضوعات مرتبط با آن از تناسب مناسبی برخوردار نبوده است. انتظار آن بود که با توجه به دربرگیری ای که بین سبک زندگی بشر و قالب های مختلف هنری به وجود آمده، به همین میزان، فقه نیز نسبت به اجزای مختلف هنر ورود داشته و نسبت به تبیین و بیان مبانی دینی و احکام فقهی در این موضوعات اهتمام می داشت؛ که البته آنچه تاکنون دیده شده، آنچنان که باید و شاید رضایت بخش نبوده است.

صدور احکام فقهی در اقسام متنوع هنری به ویژه در موضوعات جدید، ضمن آنکه چهارچوبی مشخص در جهت آفرینش های هنری بر مبنای آموزه های دینی را فراهم خواهد آورد، هنرمند دینی را نیز در مسیر خلق آثار هنری یاری خواهد کرد.

اواسط دی ماه جاری، دیدار دست اندرکاران برگزاری همایش ملی فقه هنر با رهبر معظم انقلاب، جدا از بیانات دقیق معظم له، خبری خوشحال کننده، پیرامون پیمودن گامهای عملی در مسیر تحقق فقه هنر و حضور موثرتر حوزه های علمیه، به عنوان متولیان اصلی استخراج احکام مستدل در این زمینه بود.

در این دیدار، معظم له علاوه بر ابراز خوشحالی از این حرکت تازه و البته لازم، مواردی را نیز در شیوه ی حرکت و کشف و عمق یابی مبانی اسلامی در باب موضوع هنر بیان داشتند که دقت بر هر یک از آنها از اهمیت زیادی برخوردار است.

ایشان در این دیدار ضمن تاکید بر این اهمیت، کشف مبانی اسلامی در باب موضوع هنر و تحقیق و عمق یابی آن را انتظاری از متولیان حوزوی دانسته و گام بعدی این حرکت مبارک را تبیین این مبانی برای مردم و جامعه بر شمردند.

ورود حوزه های علمیه به مقوله هنر از منظر شناخت فقهی قطعا مژده خجسته و مبارکی است که باید غنیمت شمرده شده و راه را برای پیمودن بهتر و سهل تر آن هموار کرد. در این میان، توجه متولیان خوش ذوقی که پای در این مسیر پیموده نشده گذارده اند، نسبت به چند موضوعی که مورد دقت رهبر انقلاب قرار گرفته، باید جلب شود:

1ـ پیگیری مستمر و نیمه کاره رها نکردن موضوع

«کار را نیمه‌کاره نگذارید، متوقّف نگذارید؛ و به‌ معناى حقیقى کلمه -همچنان‌که ما در فقه معاملات، کار میکنیم، در فقه عبادات کار میکنیم، اخیراً مثلاً در فقه ارتباطات یا در فقه اقتصاد یا مثلاً فرض کنید که در فقه مسائل گوناگون اجتماعى کار میکنیم- در فقه هنر هم واقعاً کار کنیم»(3)

2ـ توجه نسبت به فقه هنر

«یعنى حقیقتاً ملّاى ما بتواند در زمینه‌ى هنر، هم در زمینه‌ى اصل موضوع هنر به‌معناى کلّى قضیّه، هم شاخه‌هاى متنوّع و متعدّد هنر، نظر صریح و روشن بدهد.»(4)

3ـ نترسیدن از ایجاد اختلاف نظر

«هیچ مانعى هم ندارد که اختلاف نظر وجود داشته باشد؛ کمااینکه در همه‌ى ابواب فقهى هم اختلاف نظر بین فقها وجود دارد؛ یکى یک چیزى میگوید، یکى یک چیز دیگرى میگوید؛ امّا برآیند همه‌ى این اختلافها پیشرفت است. فقه امروز با فقه زمان شیخ طوسى یکسان نیست؛ بااینکه این‌همه اختلاف در نظرات وجود داشته امّا این فقه پیشرفت کرده؛ فنّى‌تر، عمیق‌تر، دقیق‌تر، جزئى‌نگرتر در مسائل وارد شده؛ در این زمینه هم همین‌جور خواهد شد.»(5)

4ـ استخراج احکام خمسه برای جلوه های مختلف هنر

«میتوانیم ما بنشینیم بحث کنیم که آیا هنر از احکام خمسه کدام حکم را دارد؛ یک طبیعت انسانى است، یک حقیقت انسانى است، یک حقیقت بشرى است؛ جلوه‌هاى مختلفى دارد مثل بقیّه‌ى کارهایى که افراد بشر میکنند؛ آن جلوه‌هاى مختلف را باید رفت سراغش و دنبال احکام خمسه براى آنها باید گشت»(6)

5ـ آشنایی و شناخت با مقوله هنر

«یک فقیه برجسته اگر بخواهد در زمینه‌ى مسائل هنرى اظهار نظر بکند، بایستى با مقوله‌ى هنر آشنایى داشته باشد؛ اگر با این مقوله آشنایى [نداشته باشد] و نشناسد هنر را و نداند که هنر چیست و خصوصِ این مقوله‌ى هنرى چه حدّومرزهایى دارد، چه تعریفى دارد، بعید است که بتواند درست حکم را از آب دربیاورد؛ چون یکى از شرایط استنباط درست حکم، شناخت موضوع است؛ موضوع را باید خوب شناخت. اگر موضوع را نشناسیم، حکم بدرستى به دست نمى‌آید. بنابراین به نظر من جا براى این کار خیلى زیاد است؛ هم راجع به خود هنر و فلسفه‌ى فقه هنر ... بعد هم فقه هنر با ورود در مسائل فقهى هنر، حدّومرزهاى هنر را مشخّص کردن و نظر اسلام را گفتن.»(7)

6ـ انضباط فقهی و دوری از تحت تاثیر جو قرارگرفتن.

«یعنى ما تحت‌تأثیر جوّ قرار نگیریم که حالا چون یک جوّى فرض کنید در یک بخشى از جامعه وجود دارد که فشار روى ما بیاورد که «آقا شما چرا فلان‌چیز را حرام میدانید، چرا فلان‌چیز را ممنوع میکنید»، ما تحت‌تأثیر آن جو بیاییم فکر کنیم؛ نه، این غلط است؛ واقعاً این رفتار کاملاً غیر صالحانه است؛ نخیر، کاملاً انضباط فقهى رعایت بشود و همان‌جور که ما بقیّه‌ى احکام فقهى را از کتاب و سنّت استفاده میکنیم، به کتاب و سنّت مراجعه بکنیم و همان‌جور عمل بکنیم.»(8)

توجه به موارد فوق در کنار اهتمام متولیان موضوع نوید حرکت های خوش فراوانی ددر زمینه شناخت فقهی مقوله هنر خواهد داد.

1ـ رهبر معظم انقلاب، ۱۳۹۴/۱۰/۲۱

2 تا 9ـ همان.