نجات یک چشمه با روش‌های مهندسی

«شاهو» بلندترین قله استان کرمانشاه در غرب ایران است. کوه شاهو بخشی از رشته کوه های زاگرس است که در مرز دو استان کردستان و استان کرمانشاه قرار دارد. از پایین دامنه های این کوه، چشمه ای زلال بین روستاهای هجیج و ناو از دل کوه بیرون می آید. این چشمه که به نام «چشمه بل» یا «کانی بل» مشهور است، از گذشته های بسیار دور در میان مردم منطقه از اهمیت بسیاری برخوردار بوده تا جایی که بخشی از مردم منطقه به آن لقب چشمه خدایان داده اند.

به گزارش بولتن نیوز، در سال‌های اخیر با هدف تأمین بهینه آب شرب و کشاورزی اراضی پایین دست، سدی در نزدیکی این چشمه در برنامه ساخت قرار گرفت. یکی از مسائلی که ساخت این سد را با حاشیه همراه کرد، زیر آب رفتن چشمه بل در دریاچه این سد پس از آبگیری آن است. سازمان حفاظت محیط زیست نیز حفظ چشمه بل را از شروط صدور مجوز آبگیری این سد عنوان کرد.

اینکه چگونه مظهر چشمه بِل به نقطه ای دیگر منتقل شود که با آبگیری سد، غرق نشود، همواره مورد سئوال بوده است. محمود مشیری مجری طرح داریان در این خصوص گفت: برای احیای چشمه بل با پروژه ای مواجه بودیم که مسیرها در آن مشخص نبود؛ اینکه از چه مسیری آب از زیرزمین به سطح زمین می آمد و اینکه از چه مسیری باید آب خروجی از چشمه را به ترازی بالاتر انتقال دهیم تا با آبگیری سد، از سطح دریاچه سد بالاتر باشد.

وی افزود: برای پیدا کردن چیزی که در زیرزمین است، آنهم به صورت مجرا، تکنیک‌هایی است که در مقیاس خیلی بزرگ از لرزه نگاری سه بعدی استفاده می کنند اما اینجا برای پیدا کردن مجرای باریک آب، استفاده از لرزه نگاری سه بعدی کارساز نبود؛ از این رو از روش‌های پیشرفته ای چون ژئوالکتریک که ضریب نفوذ الکتریکی را در مقاطع مختلف مشخص می کند، استفاده کردیم؛ این روش توسط اساتید دانشگاه تهران و متخصصان یک شرکت خصوصی داخلی انجام شد.

مشیری ادامه داد: این روش در تهران برای احداث مسیرهای مترو در شناسایی قنات‌ها بسیار کاربرد دارد، با این تفاوت که در تهران در دشتی مسطح این کار صورت می گرفت اما در این پروژه در کوهستانی صعب العبور و از روی کوهستان برای عمق زمین انجام می شد که دقت را پایین می آورد و عملا کارساز نشد.

این مقام مسئول تصریح کرد: محل خروج چشمه مشخص بود اما باید پیدا می کردیم که آب از چه عمقی و از چه مسیری می آید تا برای انتقال آن بهترین مسیر و بهترین شیوه را انتخاب کنیم.

وی افزود: تونل‌هایی که از نتایج ژئوالکتریک زدیم به کار نیامد؛ از همین تونل‌ها استفاده کردیم و گمانه هایی از دیواره آنها حفر کردیم و از مطالعات ژئو رادار استفاده کردیم؛ به فاصله ۵۰ متر به ۵۰ متر تا عمق ۱۳۰ متری گمانه هایی حفر شد اما به سطح چشمه نخوردیم و باز بین اینها، مطالعات ژئورادار انجام دادیم تا حفره های بین این مسیر مشخص شود که با اسکن نتایج ژئورادار نیز چیزی پیدا نشد.

مجری طرح داریان ادامه داد: بعد از اینکه مطالعات از ارتفاع بالا جواب نداد، بر روی مطالعات در محل خروجی چشمه تمرکز کردیم، در این محل تونل‌هایی حفر شد و در این تونل‌ها مطالعات لرزه خیزی و ژئوترمال انجام دادیم که عمدتا به وسیله موسسه زلزله شناسی صورت گرفت؛ حفره هایی پیدا شد و نهایتا تمرکز مطالعاتی بر روی حفاری گمانه هایی به فاصله ۳ متر به ۳ متر صورت گرفت به طوری که محل خروج آب چشمه را دور زدیم و نهایتا یکی از این گمانه ها به مسیر اصلی چشمه در دل زمین رسید.

وی افزود: در این نقطه مطالعات متمرکز شد، ۲۰ گمانه دیگر در این نقطه حفاری و مشخص شد که مسیر عبور آب به گونه ای است که از عمق ۴۰ متری با تونلی آب به بالا می آید، این مسیر براساس شناسایی های صورت گرفته باز هم به دل زمین می رفت اما برای این پروژه، نیاز به شناسایی بیشتر این مسیر در دل زمین وجود نداشت.

این مقام مسئول اذعان داشت: در نهایت با تبدیل گمانه ۷ سانتیمتری که از تراز ۸۳۷ حفر شده بود به یک تونل با قطر ۲.۵ متر و تزریق بتن و نصب لوله هایی متناسب که کیفیت آب در حال انتقال حفظ شود؛ بدون پمپاژ، آب چشمه بل از مسیر اصلی به ترازی ۸ متر بالاتر از تراز نهایی دریاچه ای که با آبگیری سد ایجاد می شود، منتقل شد.

وی گفت: میزان تزریقاتی که در مسیر انتقال آب صورت گرفت، نزدیک به ۱۹ هزار متر طول بود و در زمان شناسایی مسیر نیز ساعت‌ها غواصی در عمق ۳۸ متری زیر آب در دل کوه با استفاده از غواصان متخصص در پروژه های دریایی انجام گرفت و در نهایت در ظهر روز چهارشنبه بیستم خرداد، آب چشمه بل با عبور عمودی از ۱۲۰ متر ارتفاع خط لوله تعبیه شده، از مظهر جدید جاری شد و عملیات تست نجات چشمه بل با موفقیت صورت گرفت.

مجری طرح داریان ادامه داد: پس از انجام موفقیت آمیز این تست اولیه، مجددا مظهر قدیم چشمه باز شد تا عملیات نهایی و تکمیلی بر روی مظهر جدید صورت گیرد و تا حد ممکن فرار آب در مسیر انتقال به صفر نزدیک تر شود. میانه مردادماه ۹۴ با اجرای آخرین پارت بتن پلاگ آبراهه طبیعی چشمه بل در عمق ۳۷ متری مظهر، مسیر عبور آب از مظهر قدیم چشمه قطع و آب به مسیر لوله گذاری پروژه انتقال آب چشمه به تراز بالای مخزن سد منحرف شد.

به گفته مشیری مجری این طرح، هم اکنون شاهد رسیدن آب چشمه به تراز مظهر جدید هستیم و آب گوارای این چشمه، برای همیشه از مظهر جدید جاری است.