عملکرد چهار ساله بورس کالا، تنوع محصولات و اثرگذاری در رونق صنایع و کشاورزی

گروه اقتصادی –  در آستانه هشتمین سالگرد تشکیل بورس کالا که از مهر 1386 تاکنون فعالیت داشته است، بولتن نیوز، به بررسی مهمترین دستاوردها و محورهای سیاست ها و برنامه های بورس کالا پرداخته است و امید است که کارشناسان و فعالان بورس کالا نیز جهت پر بار تر نمودن عملکرد این نهاد مهم بازار سرمایه و کالای کشور، نظرات و دیدگاه های خود را با ما در میان بگذارند. 

به گزارش بولتن نیوز، شرکت بورس کالای ایران در آذر ۱۳۸۵ با درهم آمیختن بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی  و بر مبنای قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱ آذر ۱۳۸۴، مجلس شورای اسلامی و با تصویب شورای عالی بورس، تشکیل شد و پس از پذیره‌نویسی و برگزاری مجمع عمومی، از مهر ۱۳۸۶ کار خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد.

قبل از شروع به کار فعالیت بورس کالا، بورس فلزات در شهریور ۱۳۸۲ به عنوان نخستین بورس کالایی در ایران  و بورس کالای کشاورزی در شهریور ۱۳۸۳ در راستای تحقق اهداف برنامه سوم و چهارم توسعه، آغاز به کار کردند. 

در مجموع،  10 نوع قرارداد نقدی spot، قرارداد سلف forward، قرارداد نسیه credit، قرارداد آتی، قرارداد اختیار معامله option، قرارداد اختیار خرید، قرارداد اختیار فروش، قراردادهای صلح، قراردادهای خاص موضوع ماده ۱۰ قانون مدنی و قراردادهای معاوضه swap دربورس کالا فعال است و با افزایش تعداد قابل توجهی از کالاها به معاملات بورس کالا، در حال حاضر مجموعه معاملات بورس کالا به حدود 24 میلیون تن در سال رسیده است. 

برنامه ریزی بورس کالا در هشت سال اخیر و به خصوص افزایش تنوع کالایی در دوره مدیریت پناهیان طی سال های 94-1390 باعث شده که  ۲۳.۸ میلیون تن محصول ظرف یک سال در بورس کالا معامله شود و جایگاه بورس کالا در بازار کالای ایران را ارتقا دهد. 

طی 241 روز کاری در سال 1393 مقدار 23 میلیون و 800 هزار تن انواع محصولات صنعتی و معدنی، پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی و کشاورزی با ارزشی بالغ بر 401 هزار و 900 میلیارد ریال در بورس کالای ایران مورد معامله قرار گرفت که از نظر حجم و ارزش نسبت به سال 1392 به ترتیب افت دو  و شش درصدی را نشان می‌دهد. در این دوره، روزانه به طور متوسط مقدار 98 هزار و 800 تن محصول در قالب قراردادهای نقد، نسیه و سلف با ارزشی حدود یک هزار و 700 میلیارد ریال در بورس کالای ایران معامله شده است. 

معاملات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی به لحاظ ثبت ارزش 203 هزار میلیارد ریالی نسبت به دو گروه کالایی کشاورزی و صنعتی و معدنی در جایگاه نخست قرار گرفت. پس از آن محصولات صنعتی و معدنی با ارزشی معادل 197 هزار و 100 میلیارد ریال و محصولات کشاورزی با ارزشی بالغ بر یک هزار و 600 میلیارد ریال جایگاه‌های دوم و سوم را به خود اختصاص دادند. همچنین مقایسه این ارقام با سال قبل حاکی از این است که محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی رشد دو درصدی در ارزش معاملات داشته‌اند و دو گروه صنعتی و معدنی و کشاورزی به ترتیب افت 13 و 41 درصدی در ارزش معاملات را نسبت به سال 1392 تجربه کرده‌اند.

در سال 1393، گروه محصولات صنعتی و معدنی با معاملاتی به وزن بالغ بر 12 میلیون و 200 هزار تن بیشترین مقدار معاملات در میان گروه‌های کالایی را به خود اختصاص داد؛  با این وجود میزان معاملات این گروه بالطبع از وضعیت رکودی حاکم بر اقتصاد کشور نسبت به سال ماقبل با کاهش 10 درصدی مواجه بود.

محصولات فولادی نیز با سهم 75 درصدی از ارزش معاملات گروه محصولات صنعتی و معدنی، مهم‌ترین کالای این گروه محسوب می‌شود، در این سال افت 13 درصدی در مقدار و ارزش معاملات را ثبت کرد. این امر ناشی از فضای رکودی جهانی محصولات فولادی و نیز کاهش تقاضا و نقدینگی در داخل کشور بوده است.

بیشترین آمار میزان معاملات در این گروه معاملاتی به ترتیب به فولاد، سنگ آهن و مس و بیشترین ارزش معاملات این گروه به فولاد، مس و آلومینیوم تعلق داشت. نکته قابل توجه در این سال، آغاز معاملات قراضه آهن به عنوان ماده اولیه و راهبردی صنعت فولاد، در بازار فرعی بورس کالای ایران بود.

محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی در حالی سال 1393 را پشت‌سر گذاشتند که رشد هشت درصدی در مقدار معاملات آنها به وقوع پیوست. علت اصلی این رشد در مقدار معاملات را می‌توان رشد 17 درصدی مقدار معاملات فرآورده‌های نفتی در سال 1393 نسبت به سال 1392 عنوان کرد. لوب‌کات با اختصاص رشد 30 درصدی در مقدار معامله، بیشترین نقش در افزایش نرخ رشد مقدار کل فرآورده‌های نفتی معامله شده را داشت. پس از آن وکیوم‌باتوم، گوگرد و قیر به ترتیب در جایگاه‌های پایین‌تری قرار گرفتند. این در حالی است که محصولات پلیمری و شیمیایی به ترتیب با افت 6 و 12 درصدی در حجم معاملات همراه بودند.

طی سال 1393 محصولات کشاورزی در قالب 11 گروه کالایی در بورس کالای ایران معاملاتی به میزان تقریبی 126 هزار تن به ارزش بیش از یک هزار و ششصد میلیارد ریال را به ثبت رساندند. در این میان ذرت دانه‌ای محصولی بود که با بیش از 87 هزار تن معامله بیشترین مقدار معاملات را به خود اختصاص داده و پس از آن محصولاتی همچون برنج، شکر، مرغ منجمد و جو دامی قرار دارند. در مجموع در این سال در مقایسه با سال 1392، مقدار و ارزش معاملات این گروه کالایی به ترتیب کاهش  53 و 41 درصدی را تجربه کردند. با استناد به آمار می‌توان گفت عمده‌ترین عامل اثرگذار بر این روند، کاهش قابل توجه مقدار معاملات گندم در بورس کالای ایران بوده که از سیاست‌گذاری وزارت جهاد کشاورزی برای ذخیره‌سازی و خرید محصول و حرکت در مسیر کاهش واردات آن ناشی شده است.

صادرات کالا از طریق رینگ صادراتی، در سال 1393 حدود پنج میلیون و 500 هزار تن بوده که کاهش سه درصدی نسبت به سال 1392 را نشان می‎دهد. مهم‎ترین اقلام صادراتی در این بازار قیر، سنگ آهن دانه‎بندی، گوگرد و عایق رطوبتی بودند که مقدار صادرات قیر با افزایش چهار درصدی همراه بوده است. عایق رطوبتی در سال 1393 برای اولین بار در بورس کالای ایران و در رینگ صادراتی مورد عرضه و معامله قرار گرفت.

حسین پناهیان در مرداد ماه 1390 به سمت مدیر عامل بورس كالا به جای علی اكبر هاشمیان نشست و با مجموعه ای از برنامه های توسعه ای در بورس کالا، آغاز به کار کرد و طی چهار سال مدیریت خود از مرداد 1390 تا اواخر تیرماه 1394، توانست تحولات گسترده  و عمیقی را در بورس کالا ایجاد و مدیریت کند و جایگاه اثرگذار بورس کالا در بهبود بازارهای کالا، حمایت از صنایع و رشد مزیت های نسبی اقتصاد و صنعت ایران را به فعالان و مسوولان اقتصادی کشور معرفی کند.  

عمده ترین برنامه ها و دستاوردهای بورس کالا در دوره چهار ساله اخیر و مدیریت حسین پناهیان شامل توسعه بازار آتی، بین المللی کردن بورس کالا در سال های تحریم و مذکرات هسته ای،  الکترونیکی کردن معاملات و بانک اطلاعاتی، بومی کردن سامانه معاملات بورس کالا،  راه اندازی تالار فرعی، توسعه قراردادهای مشتقه، و قراردادهای سلف و... بوده است که به ارتقای جایگاه بورس کالا در اقتصاد ایران منجر شده است.  

در این راستا، تکمیل و ارتقای سامانه جامع معاملاتی،  گسترش معاملات تالار چندکالایی،  بهسازی بانک‌های اطلاعاتی، ارتقای سطح امنیت مراکز داده بیرونی،  تولید سامانه معاملات خارج از تالار انتقال و اتصال سامانه‌های بورس کالای ایران با سامانه‌های شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق ‌بهادار، تسویه وجوه در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، رونق‌بخشی به معاملات دارایی‌های پایه پذیرش شده در بازار و... برنامه ریزی و اجرا شده است. 

 قراردادهای مشتقه تدوین سند راهبردی توسعه‌ای بورس کالای ایران در حوزه بازار مشتقه، استقرار سازوکار کارگزار محوری در معاملات، 

قراردادهای آتی و انجام معاملات قراردادهای آتی به صورت 24 ساعته، ایجاد امکان انجام معاملات مجازی قراردادهای آتی، راه‌اندازی معاملات قراردادهای آتی روی دارایی‌های پایه جدید،

تعداد معاملات قراردادهای آتی روی سکه طلا بهار آزادی در سال 1393 با توجه به نبود نوسانات محسوس در بازار نقدی سکه و ارز با افت 16 درصدی از یک میلیون و 900 هزار قرارداد به یک میلیون و 600  هزار قرارداد رسید. به همین ترتیب ارزش معاملات قراردادهای مذکور با کاهش 19 درصدی نسبت به سال قبل به 170 هزار میلیارد و 200 میلیون ریال رسید.

قرارداد آتی زیره سبز نیز در تاریخ 28 اردیبهشت‌ماه 1393 راه‌اندازی شد.

 راه‌اندازی معاملات سلف موازی استاندارد روی دارایی‌های پایه جدید، راه‌اندازی معاملات قراردادهای اختیار معامله از برنامه های بورس کالا بوده  است.

در سال 1393 برای اولین بار در بازار سرمایه ایران، قراردادهای سلف موازی استاندارد به عنوان یکی دیگر از ابزارهای تامین مالی در کنار قراردادهای سلف در اختیار عرضه‌کنندگان کالا قرار گرفت. شرکت معدنی و صنعتی گل‌گهر اولین اوراق سلف موازی استاندارد روی سنگ‌آهن دانه‌بندی شده را به مقدار 500 هزار تن در بازار اولیه عرضه کرد. ارزش معاملات این اوراق در بازار اولیه 834 میلیارد ریال بود که با ادامه معاملات آن در بازار ثانویه، ارزش معاملات این اوراق بالغ بر 2802 میلیارد ریال شد. همچنین ، صنایع فولادی و پتروشیمی بیشترین سهم در تامین مالی از طریق معاملات سلف را داشتند.

 

راه‌اندازی معاملات بازار فرعی بورس کالای ایران، نهایی کردن مراحل راه‌اندازی نظام انبارداری و صدور قبض انبار به منظور تامین مالی و تسهیل تحویل کالاها، پذیرش 65 عرضه‌کننده‌ جدید، گسترش شعب و نمایندگی‌های منطقه‌ای کارگزاران بورس کالای ایران در مشهد، انزلی و تبریز، عضویت بورس کالای ایران در اتحادیه الکترونیکی بین بورسی (IEU) و نهایی کردن مراحل راه‌اندازی معاملات محصولات کشاورزی مشمول قیمت تضمینی در قالب ماده‌ 33 قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی، از اهم اقدامات در بازار فیزیکی بورس کالا در سال 93 بوده است.

افتتاح بازار فرعی یکی از اقدامات قابل تامل بورس کالا درسال 93 بوده‌و در نیمه دوم سال 1393، بازار فرعی بورس کالای ایران با معاملات ضایعات و قراضه آهنی شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. در این بازار سه هزار و 500 تن انواع ضایعات با ارزشی بالغ بر 35 میلیارد ریال معامله شد.

سال 93 برای بورس کالای ایران سال پر‌مشغله و پر‌ترددی بود؛ در این سال و همزمان با مذاکرات هسته‌ای رفت و آمدهای بین‌المللی در این بورس جلوه تازه‌تری به خود گرفت و بورس کالای ایران بین‌المللی شد. همچنین این بورس طی سال 93 دشواری‌های زیادی را متحمل شد و کارهای مهمی را کلید زد.

مهم‌ترین برنامه توسعه‌ای بورس کالا در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، شامل تولید نرم‌افزار جامع معاملاتی به عنوان جایگزین سامانه‌های معاملاتی حراج تک کالایی، حراج چندکالایی و رینگ صادراتی کیش، راه‌اندازی مراکز «داده مرکزی» و «داده خاموش» بورس کالای ایران، راه‌اندازی مرکز کنترل عملیات شبکه (NOC) بورس کالای ایران و  راه‌اندازی تالار نظارت بر معاملات چند کالایی بوده است.

حذف اسناد کاغذی اتاق پایاپای، اتصال به سامانه تبادل الکترونیکی بین بانکی (ستاب)، تولید سامانه کنترل تضامین، ایجاد امکان انتشار اطلاعات بازار با استفاده از سرویس، اصلاح سامانه ثبت سفارش به منظور پوشش معاملات رینگ صادراتی، توسعه و تکمیل سامانه بازرسی و امور اعضا، اصلاح ارتباطات WAN بر بستر رادیو و ماهواره، توسعه سامانه نظارت بر بازار فیزیکی، توسعه سامانه مغایرت‌گیری بانک‌های عامل و توسعه سامانه‌های ارتباط با سهامداران از دیگر اقدامات بورس کالای ایران در سال 1393 بوده است.

حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات بورس کالا همچنین شرایطی را جهت نظارت و شناسایی پولشویی، مدیریت مشتریان و تحویل کالا، توسعه نرم‌افزارهای تلفن همراه، قوانین و مقررات بورس کالای ایران و تلفن همراه اطلاعات بازار آتی (سها) و ثبت سامانه معاملات بازار آتی فراهم کرده است.

شرکت بورس کالای ایران سال 1394 را سال تحقق بخشیدن به شاخص‌های راهبردی در چارچوب سند استراتژیک قرار داده است. این بورس در راستای استراتژی‌های هشت‌گانه‌ اولویت‌هایی در حوزه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، توسعه‌ قراردادهای مشتقه، توسعه‌ بازار فیزیکی و تعاملات و ارتباطات در برنامه خود دارد.

چشم‌انداز سال 94 بورس کالای ایران را با توجه به عنایت دولت در جهت حمایت و توسعه این بورس بسیار روشن می‌بینیم. توسعه فعالیت‌هایمان در اتحادیه الکترونیکی بین بورسی(IEU)  از جمله برنامه‌های بین‌المللی بورس کالای ایران است که در سال جدید پیگیری می شود تا با بازگشایی مسیرهای بین‌المللی، سرمایه‌های خارجی به بازار سرمایه کشور راه یابد. پیش‌بینی می‌شود امسال رشد هشت درصدی را در معاملات بورس کالا شاهد باشیم.

فراهم کردن زمینه‌ اتصال سامانه‌های معاملات بورس کالای ایران با بورس‌های عضو اتحادیه الکترونیکی بین بورسی (IEU) و  نقل و انتقال مالی بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه مذکور در سال جدید محقق می شود. ضمن آنکه گسترش ارتباطات با اتحادیه‌های منطقه‌ای از جمله کشورهای عضو اکو نیز با جدیت دنبال خواهد شد.

پناهیان در  دوره چهار ساله مدیریت خود، متناسب با شرایط تحریم و پسا تحریم برای بورس کالا برنامه هایی را  برای بورس کالا در نظر گرفت و اعلام کرد بورس کالا در تحریم یا پسا‌تحریم، برنامه دارد.

مدیر عامل بورس کالا گفت: در سطح بین‌المللی روی کالاهایی که مزیت نسبی دارند با کشف قیمت می‌توان بهتر عمل کرد و برنامه های بورس کالا در آینده به تقویت تجارت و صنعت ایران و رشد بازار کالا و صادرات کمک قابل توجهی خواهدکرد. 

مجموع تعداد سهام بورس کالا در پایان سال مالی گذشته ، برابر 450 میلیون سهم است. در این سال پیش‌بینی سود هر سهم (تعدیل شده)، معادل 627 ریال بوده و خوشبختانه سود هر سهم (EPS) به میزان 661 ریال پوشش داده شده است.

بورس کالا تعاملات خود را با نهادهای عمومی و خصوصی فعال در بازار کالایی نظیر ستاد تنظیم بازار، سازمان تعاون روستایی، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان مناطق آزاد و انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران گسترش داد و تفاهم‌نامه‌ای با صندوق ضمانت تعاون جهت تسهیل تضمین تعهدات شرکت‌های تعاونی در معاملات بورس کالای ایران به امضا رسید.

تنوع‌بخشی به معاملات محصولات کشاورزی با معامله‌ 11 نوع کالا در گریدهای مختلف و فراهم کردن زمینه ورود سنگ آهن داخلی و سیمان از دیگر اقدامات قابل تامل بورس کالا در حوزه بازار فیزیکی بوده است.

راه‌اندازی معاملات قرارداد سلف موازی استاندارد روی سنگ‌آهن که موجب تامین مالی 834 میلیارد ریالی برای شرکت گل گهر شد، از موفق‌ترین اقدامات در حوزه بازار مشتقه در سال گذشته بود که تلاش داریم در سال جاری این قرارداد را به منظور تامین مالی عرضه‌کنندگان شمش فولاد نیز عملیاتی کنیم.

این موضوع در سال 94 با دو کالای ذرت و جو عملیاتی می‌شود. هیات دولت، اخیرا اجرای سیاست قیمت تضمینی را تصویب کرد. عملیاتی شدن سیاست قیمت تضمینی در بورس کالا، به واسطه اعتقاد دولت یازدهم به این بورس و به خصوص شخص وزیر جهاد کشاورزی محقق شد. بورس کالا از زمان دولت قبل، پیگیر موضوع سیاست قیمت تضمینی بوده و تلاش‌های زیادی برای اجرای آن و کمک به بازرگانی کشاورزی کشور داشته است که در نهایت این مهم در دولت یازدهم و در سال 1394 محقق شد.

 دولت در مصوبه‌ای اخیرا  ابلاغ کرده کلیه کالاهای غیرانحصاری و غیراساسی باید از طریق بورس کالای ایران مورد معامله قرار گیرد؛ چرا دولت یازدهم تا این حد به بورس کالا بها داده است و ترجیح می‌دهد کالاها را از طریق این بورس عرضه کند؟

 طی یک سال اخیر در اقتصاد ما نیز اهمیت بورس کالا در توسعه، شفاف‌سازی و رقابت‌پذیری بنگاه‌ها نمایان شده است؛ به طوری که دیگر مانند گذشته در بورس کالا به شکل دستوری قیمت‌ها تعیین نمی‌شوند. از طرفی برخی فشارها روی بورس کالا وجود داشت تا هویت و نقش اصلی بورس کالا گرفته شود. خوشبختانه این دولت حمایت لازم از بورس کالا را انجام می‌دهد، اما لازم است بیشتر به این بازار بها دهد. اگر بورس کالا توسعه پیدا کند و در بین عموم بیشتر شناخته شود قطعا می‌تواند جایگاه تعیین‌کننده در کشف قیمت کالاها نه تنها در داخل کشور بلکه در منطقه و حتی دنیا داشته باشد؛ یعنی ما می‌توانیم از طریق تعامل با بورس‌های کالایی دنیا قدرت کشف قیمت پیدا کنیم. دیگر طرف مقابل در معاملات بین‌المللی تعیین‌کننده قیمت نیست و ما می‌توانیم از این طریق قیمت کالاهای تولیدی‌مان را تعیین کنیم. 

تعهد اصلی بورس کالا تامین مالی بخش تولید کشور است که با ابزارهای متعدد و متنوع می‌تواند به بخش‌های صنعتی و کشاورزی کمک کند. 

بحث خروج پتروشیمی از بورس کالا با واکنش های بسیاری مواجه شد و بسیاری از کارشناسان از حضور پتروشیمی در بورس کالا حمایت کردند و آن را به صلاح اقتصاد کشور ارزیابی کردند. 

در مورد بحث خروج محصولات پتروشیمی از بورس کالا باید گفت که ادعا نداریم هیچ مشکلی وجود ندارد، اما حذف کردن بورس به معنای حل و فصل مشکلات نیست. نهایتا باید به جرات گفت که در جمع‌بندی مسئولان کشور به این نتیجه رسیده‌ایم که کماکان باید از بورس کالا حمایت کرد. این وضعیت باعث شد تا در آخرین جلسه ستاد تنظیم بازار به‌عنوان دستور کار بر مصوبه سال 90 این ستاد صحه گذاشته شود و کلیه مجتمع‌های پتروشیمی ملزم به عرضه کالاهای خود در این بورس شدند. اگرچه در کشور نسبت به کالاهای پتروشیمی حساسیت وجود دارد ولی مسئولان ارشد دولت یازدهم به این جمع‌بندی رسیده‌اند که کارکرد بورس کالا، کارکرد قابل قبولی دارد.