علی حاتمی؛ سعدی سینمای ایران

گروه سینما و تلویزیون: علی حاتمی سال 1323 در تهران متولد شد. مادر وی خانه دار و پدرش صفحه آرای یک چاپخانه بود. شوق نمایشنامه نویسی پای او را به تماشاخانه های لاله زار باز کرد. وی در آن جا شیفته ی بازی هنرمندانه ی «جعفر توکل» شد و آرزو کرد، روزی برسد که توکل در نمایشی به کارگردانی اش بازی کند.
به گزارش بولتن نیوز، حاتمی از همان ایام تصمیم گرفت روی مایه هایی از داستان های ملی و ایرانی کار کند. زمانی که در کلاس نهم تحصیل می کرد برای آموختن اصول اولیه نمایشنامه نویسی به هنرستان هنرپیشگی تهران رفت. پس از آن به هنرستان آزاد هنرهای دراماتیک گام نهاد. سختگیری رییس هنرستان نسبت به نمایشنامه هایی که هنرجویان نوآموز می نوشتند تا در سالن هنرستان اجرا شود، حاتمی را بر آن داشت که در فراگیری فنون و شگردهای نمایشنامه نویسی و به ویژه گفت و گو پردازی(دیالوگ) حساسیت و سعی از خود نشان دهد.
حاتمی نخستین نمایشنامه اش را با عنوان «دیب» (دیو) نوشت و در اردیبهشت ماه 1344 با حضور کودکان در تالار نمایش هنرهای دراماتیک به مدت سه شب اجرا کرد. وی در سال 1345 نمایشنامه ی مدرنی با عنوان «آدم و حوا» یا «برج زهر مار» را می نویسد که تحولی در کار او محسوب می شود و همین نمایش موجب آشنایی او با مسوولان تلویزیون می شود.
سال 1348 «مسعود کیمیایی» و «داریوش مهرجویی» و «ناصرتقوایی» به ترتیب فیلم های «قیصر»، «گاو» و «آرامش در حضور دیگران» را ساختند. حاتمی نیز در تدارک ساختن فیلمی موزیکال با عنوان «حسن کچل» برآمد. در واقع هدف مشترک این فیلمسازان دوری جستن از بازار «فیلمفارسی» و ایجاد موج نویی در سینمای ایران بود.
حاتمی به عنوان کارگردانی صاحب سبک و مولف، سعی کرد با استفاده از قصه ها، مثل ها، فولکلورها یا باورهای عامیانه ی ایرانی ، فرهنگ کهن کوچه و بازار و معماری دیرپای ایرانی ـ اسلامی طرحی نو در سینمای ایران دراندازد. وی به حق توانست فرهنگ، آداب و ارزش های فکری و عملی مردم این سرزمین را بر پرده ی خیال نقاشی کند.

سال 1375 سینمای ایران داغدار سینماگری دیگر شد. پرده ی آخر زندگی حاتمی در هنگام ساخت فیلم «جهان پهلوان تختی» رقم خورد. وی به هنگام ساخت این فیلم به علت بیماری دارفانی را وداع گفت.
حاتمی آثار بسیاری در زمینه ی تیاتر، سینما و سریال خلق کرده است. از آثار وی می توان به حسن کچل (1348)، «طوقی» (1349)، «باباشمل» (1350)، «قلندر» (1351)، «خواستگار» (1352)، «ستارخان» (1353)، «مثنوی مولوی» (1354)، «سلطان صاحبقران» (1355)، «سوته دلان» (1356)، «هزاردستان» (1358)، «حاجی واشنگتن» (1361)، «کمال الملک» (1363)»، «مادر» (1368)، «دلشدگان» (1371) و جهان پهلوان تختی (1375) اشاره کرد.(1)

هرچند حاتمی دو فیلم نود دقیقه یی «کمیته مجازات» و «تهران روزگار نو» را نیز ساخته بود که چند سال پس از مرگش به نمایش درآمدند.(2)
حاتمی در میان فیلمسازان هم نسل و نسل پس از خودش مانندی ندارد؛ زیرا وی از همان آغاز فعالیت فیلمسازی خود در پی خلق آثاری بود که در سینمای ایران سابقه یی نداشت.
حاتمی در کنار مسعود کیمیایی صاحب 2 شاخصه ی اصلی است؛ هر 2 پیوند اصلی شان با فرهنگ عامه است که به همین دلیل نیز محبوب اند. در عین حال هر دوی آن ها یک جا به هم می رسند و آن واژه ی معجزه آسای «نوستالژی» است که می دانیم در فرهنگ ایرانی یک واژه با سویه ی مثبت است.(3)

***تاریخ و سینما
بی شک یکی از ژانر(گونه) های پر طرفدار و البته پر هزینه در سینما، ژانر تاریخی است. حاتمی را می توان از آن دسته کارگردانان علاقه مند به تاریخ و ژانر تاریخی دانست که با ساخت فیلم هایی چون ستارخان، حاجی واشنگتن، هزاردستان، کمال الملک و دل شدگان نشان داد که بن مایه ی روایت و داستان اش متکی به تاریخ است.
در بین کارهای حاتمی، هزاردستان موقعیتی ممتاز دارد که جدا از همه ی ویژگی های ساختاری، زبانی و روایی اش به تاریخ نیز نگاهی گسترده تر دارد تا جایی که دوران مشروطه تا اشغال ایران توسط متفقین در جنگ جهانی دوم را در بر می گیرد.(4)
ژانر تاریخی همواره مورد مناقشه ی منتقدان، فیلمسازان و مورخان است. چالش بین مورخان و سینماگران در این زمینه همواره بخشی از ماجرا بوده است.
یکی از مباحثی که در این میان مطرح می شود این مساله است که آیا می شود به تاریخ متعهد بود و همزمان آن را با زبان سینما بازتولید کرد؟
برخی معتقدند که کارگردان می تواند برای ایجاد جذابیت در آثارش تا جایی که به اصل تاریخی ماجرا لطمه نخورد، خلاقیت به خرج دهد. اما گروهی دیگر معتقدند که تاریخ را باید همانگونه که بوده و بدون هیچ دخل و تصرفی بازتولید کرد. در مورد حاتمی نیز این گمانه زنی همواره وجود داشته که آیا وی تصاویری که از تاریخ بر می ساخته همانی است که باید باشد یا ماجرا به گونه یی دیگر رقم خورده است.
به باور برخی منتقدان شاید یکی از انتقادهای اصلی که از جانب دوستداران واقعیت های تاریخی به حاتمی و آثارش می شود؛ مقایسه ی میان روایت حاتمی از تاریخ با آن چه که در منابع معتبر تاریخی آمده است، باشد.
با این حال باید به این نکته پرداخت که اگر روایت حاتمی با تاریخ همپوشانی ندارد بیشتر در جزییات است. چرا که کلیت تصویری که وی از تاریخ ترسیم می کند از واقعیت دور نیست.(5)

***زمینه و زمانه حاتمی
در واقع هر متنی را باید در زمینه ی آن مورد بررسی قرار داد و حاتمی نیز از این قاعده مستثنی نیست. بخشی از تجربه ی کاری حاتمی همزمان با دوره ی اوج پاورقی نویسی در مطبوعات ایران و نزدیک به زمانی است که به تدریج قصه گویی در رادیو آغاز می شود. همین رسوب و لایه ها به نوعی منبع تغذیه ی ذهنی حاتمی می شوند.
علاقه مندی هایی که در حاتمی شکل می گیرد به شدت متاثر از زمانه است.«سعید عقیقی» منتقد فیلم درباره ی علاقه مندی های حاتمی و این تاثیرها می نویسد: «اتاقک نوستالژی علی حاتمی شامل نگاه دریغ آمیز به شخصیت هایی در یک دوره ی تاریخی ست که معمولاً این دوره ی تاریخی، دوره ی قاجار است. می دانیم که دوره ی قاجار به لحاظ تاریخی یک دوره ی حساس است و حاتمی هم گرایش هایی را به ادوار مختلف این دوره الصاق می کند و چون این گرایش ها را الصاق می کند، آن دوره ی تاریخی به اتاقک نوستالژی علی حاتمی تبدیل می شود و تا اواخر دوره ی رضاشاه ادامه پیدا می کند. البته ناصرالدین شاه تنها شاه قاجار است که دوران سلطنت اش طولانی ست و جز بخشی از سریال «سلطان صاحب قران» و تکه ای از کمال الملک، حاتمی در بقیه ی کارهایش به دوران پایانی سلطنت ناصرالدین شاه و شاه های بعد از او پرداخته است. این فاصله ی حدوداً چهل ساله، دوره ی تاریخی محبوب علی حاتمی و در واقع اتاقک نوستالژی اوست. خوب که نگاه کنیم، فیلم های زیادی در کارنامه ی حاتمی هست که می شود آن ها را در این دوره ی تاریخی حدوداً چهل ساله جای داد.» (6)

*** فرهنگ و هویت ایرانی
یکی از شاخصه های آثار حاتمی توجه ویژه به امر فرهنگی و هویت است. این دغدغه در تار و پود کارهای وی تنیده شده است.
همه ی شخصیت های اصلی فیلم های حاتمی یک ایرانی تمام عیار هستند. آن ها مبادی به آداب و رسوم و سنن ایرانی در تمام اعمال و گفتار بوده و به شدت با غرب زدگی و وادادگی در برابر مظاهر فرهنگ دیگری می ایستند. این نکته صرف نظر از دغدغه های حاتمی در نزاع سنت و تجدّد، کارکرد سینمایی هم یافته است . نمود بیرونی این علایق ممکن است با علاقه های حاتمی در نشان دادن ابزار، وسایل و معماری ایرانی اشتباه شود. در صورتی که شخصیت های او با صرف وقت ، حوصله و دقت فراوان به انجام نقاشی ایرانی ، موسیقی ایرانی ، خوشنویسی و حتی خورد و خوراک و پوشاک به سبک ایرانی می پردازند.(7)

*** بهره بردن از سبک نقالی
حاتمی در کنار صحنه آرایی ، معماری و کلام فاخر در کارهایش از شیوه ی نقالی نیز بهره می برد. هرچند با این که شیوه نقالی در کارهای وی بسیار با اهمیت است اما شیوه ی داستان گویی و روایت فیلم در پس عناصر دیگر اهمیت فراوانی پیدا می کند و در واقع به آن ها جان می دهد. چرا که وجود این ابزار و مکان های کهن بی حضور داستانی از جنس خودشان که آن ها را روایت کند، مانند زینت های خاموش یک موزه اند. نقالی و حکایت خوانی در این فیلم ها بیش از تمامی قواعد قصه گویی که در سینما رایج است ، به جذابیّت ، انسجام و معناداری اثر کمک می کند.
هر چند از طرفی نیز وجود داستان واره های فرعی فراوان در کنار ماجرای اصلی که چندان هم محور نیستند ، کمک می کند تا نقل ها و آدم های بیشتری روایت شوند. این شیوه که از نقالی اقتباس شده است هم در مسیر قهرمان ماجرا مانع جدیدی ایجاد کرده و باعث تنوع می شود و هم امکان لایه بندی معانی اجتماعی و فرهنگی داستان را فراهم می کند.(8)

***نقد و بررسی
یکی از واژه های پر کاربرد در بین دوستداران ادبیات و سینما بی شک نوستالژی یا غم غربت است. البته نوستالژی ایرانی با نوستالژی سینمای کلاسیک در غرب دارای تفاوت هایی است که مهمترین تفاوت اش رگه های نگران کننده ی واپس گرایی در نوستالژی با خوانشی ایرانی است. حاتمی نیز در این دام افتاده است.
در واقع نوستالژی در فیلم های حاتمی، به طور کلی هیچ راه حلی برای بقا در جهان امروز ارایه نمی دهد و چنین قصدی هم ندارد. حاتمی روایتگر «شکست سنت در پای تجدد»، «افسانه در پای واقعیت» و «نقالی» در پای سینما است. به همین دلیل، آن چه از وی بیشتر به یاد می ماند، گفتار فاخری است که همواره از گوینده اش مهم تر است.(9)
هر چند در بازنگری کارنامه ی حاتمی به ویژه در آثار تاریخی اش با رویکردهای دیگری نیز روبرو هستیم. «احمد طالبی نژاد» منتقد سینما نسبت به سینمای حاتمی نگاهی همدلانه داشته و می نویسد: «نگاه هنرمندانه ی او به تاریخ دویست سال اخیر ایران از سر نفرت نیست، از عشق و علاقه ی وسواس گونه ی وی نسبت به هر آن چیزی ست که روزگاری داشته ایم و حالا نداریم. دل بستگی حاتمی به اشیاء و عناصری از گذشته که بیانگر گذشت زمان و از دست رفتن آدم هاست، در سرتاسر آثار غیر تاریخی او نیز موج می زند. این گذشته گرایی به ویژه در روزگاری که اغلب سینماگران هم نسل وی می کوشیدند تا خود را از قید سنت ها و فرهنگ دست و پاگیر سنتی برهانند توسط برخی به عنوان نقطه ی ضعف به حساب می آمد، اما پس از درگذشت دردناک اش، همگان بر این عقیده اند که بخشی از هویت ایرانی را باید در آثار حاتمی جست و جو کرد.»(10)

پی نوشت ها:
1- حاتمی علی، تارنمای همشهری آنلاین، قابل دسترس به نشانی http://www.hamshahrionline.ir/details/61780
2- حاتمی علی، تارنمای رشد، قابل دسترس به نشانی http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page
3- عقیقی سعید، در جست و جوی پناهگاه، ماهنامه مهرنامه شماره 14، مرداد1390، ص242
4- دانش مهرزاد، عدول از تقویم تعهد به تاریخ، ماهنامه مهرنامه شماره 14، مرداد1390، ص250
5- مجموعه آثار علی حاتمی، نشرمرکز، چاپ اول1376، ص12
6-عقیقی سعید، در جست و جوی پناهگاه، ماهنامه مهرنامه شماره 14، مرداد1390، ص242
7- خلعت بری لیماکی مصطفی، فولکلور و سینما:مروری بر آثار سینمایی زنده یاد علی حاتمی از منظر فرهنگ عامه، فصلنامه فرهنگ مردم، سال پنجم، بهار و تابستان1386، شماره 22و21، ص73
8- منبع پیشین، ص74
9- عقیقی سعید، در جست و جوی پناهگاه، ماهنامه مهرنامه شماره 14، مرداد1390، ص244
10- طالبی نژاد احمد، بیهقی در سینما، ماهنامه مهرنامه شماره 14، مرداد1390،ص247