آن روزها به دلیل مسائل هستهای، غربیها از هر فرصتی برای متوقف کردن اقتصاد ایران استفاده میکردند و تلاش داشتند تا با گرفتن برخی امتیازات سیاسی، راههای اقتصادی را یکی پس از دیگری، بگشایند. پرونده الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت نیز همین حالت را به خود گرفته بود. تا آن زمان، درخواست ایران بیست و دو بار پشت گیت پذیرش سازمان جهانی تجارت مانده بود و هر بار با حق وتوی امریکا، این درخواست به سمت ایران متقاضی، برگشت میخورد. اگرچه اروپاییها از الحاق ایران حمایت میکردند.
آیا کلید شیخ دیپلمات این بار هم قفل الحاق را میگشاید؟
ده سال قبل درست همین روزهای سومین ماه فصل بهار، حسن روحانی، همان شیخ دیپلماتی که مشغول رایزنی با کشورهای غربی برای حل و فصل مناقشات هستهای ایران بود، امتیازی از اروپاییها گرفت که بعد از بیست و یک بار، ایران را به عنوان عضو ناظر سازمان جهانی تجارت، میکرد.
آن روزها گذشت و بالاخره ایران در خرداد سال ۸۴ یعنی درست ده سال پیش، برای عضویت ناظر پذیرفته شد و اکنون که ده سال از آن ماجرا میگذرد، وزیر صنعت، معدن و تجارت کابینه حسن روحانی، خبر از خیز جدید ایران برای عضویت در این سازمان میدهد.
محمدرضا نعمتزاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت اعلام کرده است که گزارش رژیم تجاری ایران برای ارسال به سازمان جهانی تجارت، بازنگری شده و قرار است ظرف هفتههای آینده، به این سازمان ارسال شود. البته او درست زمانی که معاونان خود را در وزارت صنعت، معدن و تجارت معرفی کرده بود، به معاون تجارت خارجی خود ماموریت ویژه داد تا هرچه سریعتر، مقدمات الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت را فراهم کند.
البته موضوع بازنگری در رژیم تجاری ایران در ماههای پایانی دولت محمود احمدینژاد هم مطرح بود و آن زمان، مهدی غضنفری، وزیر صنعت، معدن و تجارت از ارسال سئوالات سازمان جهانی تجارت در مورد گزارش اول رژیم تجاری ایران که در زمان دولت دهم به این سازمان ارسال شده بود، به دستگاههای دولتی خبرداده و اعلام کرده بود که این سئوالات باید از سوی ایران پاسخ داده شود تا مجدد، بررسی گزارش رژیم تجاری، در دستور کار سازمان توسعه تجارت ایران قرار گیرد.
البته در سال ۹۱، سوئیس هم ریاست گروه کاری ایران برای الحاق به سازمان جهانی تجارت را به عهده گرفته بود، در حالیکه ایران علاقمند بود که مالزی این نقش را در سازمان جهانی تجارت به عهده گیرد، اما اکنون به نظر میرسد، دولت راغبتر است که سوئیس این مسئولیت را بر عهده داشته باشد و بنابراین، در کنار مذاکرات دیپلماتیکی که برای حل شدن موضوع هستهای ایران از سوی وزارت امور خارجه در حال جریان است، رئیس جمهور هم تاکید کرده است که مقدمات الحاق نهایی به سازمان جهانی تجارت از سوی دولت فراهم شود.
این در حالی است که امسال دولت در یک اقدام به منظور روانسازی تجارت ایران و سهلتر شدن شرایط پذیرش به سازمان جهانی تجارت، طبقات تعرفهای را از چهارده پله به ده پله کاهش داده است و قرار است تا دو سال دیگر، ایران تنها ۶ پله یا طبقه تعرفهای داشته باشد در حالی که سطح عمومی تعرفهها نیز امسال بسیار روانتر از قبل شده و اکنون از ۱۹.۷ به ۱۸.۷درصد رسیده است. این بخشی از اقدامات ایران برای الحاق به سازمان جهانی تجارت است.
در این رابطه البته کارشناسان معتقدند باید روابط دیپلماتیک و رایزنیها در سطح بالا، برای ادامه راه الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت قرار گیرد.
روایتی متفاوت از داستان الحاق ایران به WTO
داستان کشورهایی که میخواهند عضو سازمان جهانی تجارت شوند هم در نوع خود بینظیر است. برخی میخواهند به دنبال کسب تسهیلاتی جهت بخشهای صادراتی کشورشان باشند و برخی دیگر میخواهند با جذب سرمایه، انتقال تکنولوژی و ایجاد اشتغال زمینههای توسعه را فراهم سازند.
گروهی نیز سعی میکنند با بهرهگیری از موافقتنامههای موجود، شرایطی در بلندمدت برای خود بهوجود آورند که ساختار اقتصادی ـ اجتماعی آنان را بهبود بخشیده و به تنوع تولیدات و افزایش توان صادراتیشان بینجامد. ایران اما همه اینها را میخواهد.
این در حالی است که ایران قبل از انقلاب بهعنوان ناظر در جلسات و مذاکرات گات یعنی موافقتنامهای که در ادامه حیات و بلوغ خود به تشکیل سازمان جهانی تجارت انجامید، حضور داشت و در بعضی موارد فعالیت قابل توجهی نیز از خود بروز میداد.
آنگونه که گزارش دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه منتشر کرده است؛ دلیل عدم عضویت رسمی ایران در گات قبل از انقلاب چندان مشخص نیست اما بعد از پیروزی انقلاب، نگرش چندان مثبتی نسبت به نظام بینالملل وجود نداشت. منازعات داخلی اوایل انقلاب، گروگانگیری، تحریم اقتصادی، جنگ تحمیلی و تبعات آن سبب شد که در فاصله زمانی ده ساله بعد از پیروزی انقلاب یعنی تا سال ۶۸، تجارت خارجی ایران محدود به فروش نفت، واردات اقلام ضروری و صادرات مواد غیرنفتی شود اما خاتمه جنگ مصادف با سالهای اولیه مذاکرات دور اروگوئه گردید، اما علیرغم پیشنهاد گات متاسفانه غفلت مسئولان از مسائل و تحولات تجارت بینالملل سبب شد جمهوری اسلامی ایران نتواند نقشی در این زمینه بهعهده بگیرد و عضویت کشور در سازمان جهانی تجارت به تعویق افتد؛ جایی که شاید کمتر مسائل سیاسی به مفهوم امروز، در آن دخیل بود. اما ایران این فرصت را از دست داد.
وقتی در سال ۱۹۹۵ سازمان جهانی تجارت کار خود را آغاز کرد، سیاست خارجی ایران متوجه اهمیت شرکت در روند مذاکرات و عضویت در سازمان جهانی با امکان تصمیمگیری گسترده در زمینه مبادلات تجاری اعضا و ضمانت اجرای تصمیمات شد. کاهش تدریجی سهم ایران در تجارت جهانی و تلاش برای بازگشت به نقش برتر منطقهای قبلی سبب شد عضویت در سازمان مدنظر قرار گیرد و در سال ۱۳۷۵، تقاضای عضویت در WTO از سوی جمهوری اسلامی ایران مطرح شود، اما مخالفت آمریکا با این تقاضا باعث شد این موضوع برای اولینبار در ماه مه ۲۰۰۱ در دستور کار شورای عمومی سازمان جهانی تجارت قرار گیرد؛ هرچند از سال ۱۳۸۰ به بعد نیز آمریکا همچنان با طرح و بحث درباره الحاق ایران مخالف بود.
همچنان که تقاضاهای پیاپی ایران جهت عضویت در سازمان تجارت جهانی توسط ایالات متحده آمریکا، وتو میشد؛ ایران و اتحادیه اروپا در کنار توافقات در باب مسائل هستهای ایران در فاصله سالهای ۷۶ تا ۸۴، به توافقی در این باب دست یافتند و در نهایت، توافق فوق موجب شد که در آستانه مطرح شدن بیستمین درخواست پذیرش ایران در سازمان تجارت جهانی، انتظاراتی مطرح شود که اینبار این درخواست با تلاش کشورهای اروپایی مورد پذیرش قرار خواهد گرفت؛ اما علیرغم این تعهد اینبار نیز درخواست پذیرش ایران با وتوی ایالات متحده منتفی شد. اما در نهایت در ۵ خرداد سال ۸۶ بود که تقاضای ایران با حمایت اروپاییها برای به عضویت ناظر درآمدن سازمان جهانی تجارت، مورد موافقت قرار گرفت و امریکاییها دیگر آن را وتو نکردند.
مقایسه پیگیری پرونده الحاق در دولت احمدینژاد و روحانی
حسن روحانی، رئیس جمهوری اسلامی ایران که آن روزها دبیر شورای عالی امنیت ملی را به عهده داشت، تاکید زیادی بر الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت دارد و از روزهای اول روی کار آمدنش به عنوان رئیس دولت یازدهم، پیگیر الحاق به این سازمان بوده است. این در شرایطی است که رئیس دولت دهم، کمتر اعتقادی به الحاق ایران به این سازمان و روان شدن تجارت بی حد و مرز تعرفه ای با دنیا داشت.
در واقع، ایران در آبان ۸۸ متن گزارش رژیم تجاری خود را به دبیرخانه سازمان جهانی تجارت تحویل داد و بعد از آن، این گزارش میان اعضای سازمان جهانی تجارت توزیع شد تا پرسشهای جهان در این باره اعلام شود؛ اولین سری پرسشها هم که حدود ۷۰۰ سوال بود، در اسفند سال ۸۸ به ایران تحویل داده شد. با این حال با وجود آن که توافق بر سر رئیس گروه کاری الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت صورت گرفته، امریکا از قرار گرفتن تعیین رئیس این گروه کاری در دستور جلسه شورای عمومی سازمان جهانی تجارت جلوگیری کرد؛ در حالیکه امید میرود که اکنون حسن روحانی که خود در جریان الحاق ایران به این سازمان جهانی به عنوان عضو ناظر بوده است، با کلید خود این قفل را بگشاید.
واقعیت این است که پیوستن هر کشور به سازمان جهانی تجارت، هشت مرحله دارد که ایران در اول مرحله پنجم که در عین حال حساسترین مرحله نیز هست، قرار دارد. در این مرحله ایران باید با دیگر اعضای سازمان وارد مذاکرات چند جانبه شود تا شرایط و ضوابطی که ایران ملزم به رعایت آن است، روشن شود. در واقع، این ضوابط به طور مشخص شامل آن دسته کالاهایی است که ایران باید ورود بدون تعرفه آنها به کشور را آزاد کرده و پاسخ به این پرسش است که واردات کدام کالاها همچنان دارای موانع تعرفهای خواهد بود؛ چراکه رویه سازمان تجارت جهانی آزادسازی بازار کشورها روی یکدیگر و برداشتن حداکثری موانع تعرفهای برای تجارت است.
به این ترتیب با چشمانداز مثبتی که در روابط ایران و امریکا به وجود آمده و عزم ایران برای الحاق به سازمان جهانی تجارت در بالاترین سطح دولت، به نظر میرسد روند پیوستن ایران به این س ازمان دارای تحرک جدیدی شده است و از سوی وزیر صنعت، معدن و تجارت هم به رئیس کل سازمان توسعه تجارت، تاکیدات ویژهای شده است.
اسفندیار امیدبخش، کارشناس خبرهای که مدتها پیگیر الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت بوده است، در این رابطه معتقد است که آمادگی فنی و مذاکراتی به صورت کامل وجود دارد و این خود یک ظرفیت اداری و فنی بالایی میطلبد که خوشبختانه در بیش از بیست سالی که از تاسیس این دفتر میگذرد، این ظرفیت در کشور فراهم شده و در دفتر نمایندگی تامالاختیار تجاری ایران متمرکز شده است و این توانمندی وجود دارد؛ ولی مذاکرهکنندگان باید در حوزه سیاسی اقداماتی را انجام دهند که منجر به الحاق ایران در این سازمان شود
پاسخ نعمتزاده به نگرانیهای الحاق
محمدرضا نعمتزاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت در گفتگویی کوتاه با خبرنگار مهر در این رابطه میگوید: پیششرطها و الزامات الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت در حال فراهم شدن است و وزارت صنعت، معدن و تجارت و دولت مصمم است که این اتفاق رخ دهد. اما این کار، فرآیندی سخت و پیچیده است که نیازمند همکاری تمامی دستگاههای دولتی دارد.
وی میافزاید: نگرانی در رابطه با الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت از سوی برخی صنایعی مطرح میشود که رقابتپذیری اندکی دارند؛ در حالیکه برای صنایع هم تدابیری اندیشیده میشود و میتوان از تبصرهها و شرایطی از سازمان جهانی تجارت استفاده کرد که شرایط آنتی دامپینگ را پیگیری میکند؛ یعنی ایران میتواند با استفاده از این شرایط، از صنایع خود در مدت محدودی حمایت کند.
او البته پیش از این، به این نکته هم اشاره کرده بود که سوالات سازمان جهانی تجارت برای وزارتخانههای مرتبط ارسال شده تا پاسخهای آن گردآوری شود. اما به هرحال ایران مصمم به الحاق به سازمان جهانی تجارت است.