اندیشکده استراتفور : ایران و ظهور توازن جدید قدرت در خاورمیانه

به گزارش اشراف، اندیشکده استراتفور در گزارشی به موضوع تحولات اخیر خاورمیانه و به ویژه سه قدرت این منطقه یعنی ایران، عربستان سعودی و ترکیه پرداخت و نوشت:خطوط نبرد در منطقه خاورمیانه در حال تغییر و تحول‌اند. نیروی آشوبگر داعش، قدرت‌های اصلی منطقه – یعنی ترکیه، عربستان سعودی و ایران – را به بازبینی روابط و استراتژی‌های منطقه‌ای چندین‌ساله خود وادار کرده است. بارزترین نمونه این تحول را می‌توان در میدان نبرد سوریه و عراق مشاهده نمود، جایی که نبرد میان عوامل نیابتی فرقه‌ای به بستری برای تعادل نوظهوری از قدرت بدل شده است. این تحول اگرچه در ظاهر آشفته و بی‌نظم به نظر می‌رسد اما با استراتژی بلندمدت ایالات متحده آمریکا برای این منطقه هم‌راستاست. عده‌ای بسیاری واشنگتن را به باد انتقاد گرفته‌اند که چرا از دخالت مستقیم برای مهار خشونت‌ها در سوریه خودداری کرده یا مبارزه با دولت اسلامی در عراق را به نیروهای محلی واگذار کرده است. اما اصول ژئوپلیتیک آمریکا در جهان ایجاد تعادل قدرت در منطقه خاورمیانه را ضروری می‌داند؛ تعادلی که در آن بازیگران منطقه‌ای سهم عمده‌ای از بار حل مشکلاتشان را خود بر دوش بکشند. تصمیم آمریکا برای آنکه پایش به جنگ زمینی دیگری در خاورمیانه کشیده نشود، به‌تدریج در حال ثمره دادن است به طوری که ترکیه محتاطانه به حوزه نفوذ پیشین خود در مرزهای جنوبی این کشور بازمی‌گردد تا تعادلی در برابر رقابت ایران و سوریه ایجاد شود؛ رقابتی که به بخش عمده‌ای از اعمال خشونت‌آمیز و عامل بی‌ثباتی خاورمیانه دامن زده است.

قاهره قدرت و نفوذ ژئوپلیتیک لازم برای تغییر سرنوشت در سوریه و عراق را ندارد، چه برسد به آنکه بخواهد تحولاتی در سراسر منطقه به وجود آورد. با این حال، مصر بخش حیاتی و مهمی از تلاش گسترده عربستان سعودی است تا با استفاده از نقش خود در دو جهان سنی و عرب، در مبارزه با دولت اسلامی (داعش) و خطر نوظهور ایران به ترکیه یاری رساند. چالش‌های فراوانی در این راه وجود دارد و ممکن است انسجام جمعیت سنّی منطقه نیز همچون اتحاد نظامی کشورهای عربی دور از دسترس باشد. با این همه، اقدامات عربستان به تکمیل آنچه آمریکا شروع کرده بود، کمک کرده است. آن هم چیزی نیست جز متقاعد ساختن آنکارا به ایفای نقشی برجسته‌تر در منطقه.

■ تحول در روابط میان عربستان سعودی و ترکیه ■

«رجب طیب اردوغان»، رئیس‌جمهور ترکیه و هیئتی از سیاستمداران این کشور برای دیدار با همتایان خود در عربستان سعودی از جمله «سلمان بن عبدالعزیز»، پادشاه جدید عربستان به این کشور سفر کردند. از جزئیات این گفتگوها مطلبی منتشر نشده است اما طرفین توافق کردند تا در مورد سوریه با یکدیگر همکاری کنند. این دیدارها، و همچنین توافق دو طرف، نشان از تغییر برجسته‌ای در روابط بین دو قدرت سنی اصلی خاورمیانه دارد. سیاست خارجه ترکیه (به‌خصوص تحت رهبری اردوغان و حزب عدالت و توسعه وی) از جریان اصلی اسلام‌گرایان طرفداری کرده است؛ امری که بهت و حیرت ملک عبدالله، پادشاه پیشین عربستان را به همراه داشت. عربستان سعودی همچنان اخوان‌المسلمین و دیگر جنبش‌هایسنّی و اسلام‌گرای خواهان دموکراسی را تهدیدی برای ثبات و پایداری بلندمدت این کشور می‌داند اما خطرات کنونی موجود از طرف داعش و ایران، تغییر در تاکتیک‌های عربستان را می‌طلبد.

■ حمایت عربستان، ترکیه و قطر از گروه‌های شورشی یکسان در سوریه ■

عربستان سعودی روابط خود را با قطر نیز از سر گرفته است؛ کشوری که همانند ترکیه از جریان اصلی اسلام‌گرایان حمایت می‌کند. این حمایت باعث شده است مواضع قطر در تعارض با عربستان، و گاهی هم‌راستا با مواضع ایران قرار بگیرد (برای مثال مخالفت این کشور با عزل محمد مرسی، رئیس‌جمهور مصر در سال ۲۰۱۳ میلادی). تحولات اخیر نشان می‌دهد ریاض، آنکارا و دوحه اکنون با یکدیگر همکاری دارند و به جای آنکه از نیروهای شورشی رقیب (و گاهاً خشن) در سوریه حمایت کنند، از گروه‌های شورشی یکسانی در این کشور پشتیبانی می‌کنند. این امر به‌خصوص در شمال سوریه و در مرز مشترک با ترکیه بیشتر به چشم می‌خورد؛ جایی که گروه‌هایی مانند «جبهه الشامیه» از حمایت گسترده منطقه‌ای برخوردارند زیرا بازیگران منطقه خلیج‌فارس همچنان از حمایت خود از شورشیان راست‌گرا و سلفی-جهادی همچون «جبهه النصره» می‌کاهند.

■ رقابت ترکیه و عربستان برای گسترش نفوذ در منطقه ■

عربستان سعودی و اردن در عراق در حال همکاری با قبایل عرب سنی هستند تا بتوانند ائتلاف عراق در مبارزه با دولت اسلامی را گسترش دهند؛ این در حالی است که ترکیه به منظور تقویت مواضع ضد داعشی عراق، هم‌زمان با نیروهای کردی و بغداد همکاری می‌کند. اما این همکاری‌ها میان سنّیان با چالش‌هایی نیز روبروست. ترکیه و عربستان سعودی هر دو تمایل دارند آینده سوریه و عراق را مطابق با منافع استراتژیکی خاص خودشان شکل دهند و درنهایت برای افزایش نفوذ خود در منطقه با یکدیگر رقابت می‌کنند. هر دو کشور نیز باید به شرایط موجود در خصوص ایران رسیدگی کنند.

■ افزایش دخالت نظامی ایران در عراق ■

نفوذ ایران بر کشورهای حاشیه غربی خود در طی ۲۵۰۰ سال گذشته همواره با فراز و نشیب‌هایی روبرو بوده است. اما ایران، پس از سقوط صدام‌حسین در سال ۲۰۰۳ میلادی، توانسته است روابط خود را در عراق استحکام بخشیده و دامنه‌ای از نفوذ شیعیان از مرزهای خود تا شرق دریای مدیترانه ایجاد نماید. عراق، نقطه کلیدی و محوری استراتژی ایران در خاورمیانه است؛ عراق می‌تواند به نقطه آغازی برای نفوذ ایران در جهان عرب تبدیل شود، و یا، همان‌طور که بارها در گذشته رخ داده است، صحنه حملات خارجی ایران قرار گیرد. بنابراین می‌توان فهمید که چرا ایران دخالت مستقیم نظامی خود را در عراق افزایش داده و نیروهای سپاه پاسداران ایران در نبرد برای بازپس‌گیری تکریت با شبه‌نظامیان شیعی مورد حمایت ایران، نیروهای ارتش عراق و همچنین تعداد محدودی از قبایل سنّی مشارکت کرده است.

■ ایران به دنبال حفظ موقعیت خود در منطقه است ■

ایران در کنار همکاری دیرینه با شیعیان سوری در حمایت از حکومت بشار اسد (سوریه از دیرباز مسیر اصلی انتقال مواد و اجناس مختلف از ایران به حزب‌الله بوده است)، حضور نظامی خود را در نبرد با داعش، هم در سوریه و هم در عراق افزایش داده است. درحالی‌که ترکیه و عربستان سعودی تلاش می‌کنند نفوذ خود را در عراق و سوریه افزایش دهند، ایران مجبور شده است موضعی دفاعی به خود گرفته و درصدد حفظ نفوذی باشد که در بازه زمانی میان حمله آمریکا به عراق وناآرامی‌های بهار عربی در سال ۲۰۱۱ از آن برخوردار بود. این استراتژی معکوس یکی از عواملی است که ایران را وادار به انجام مذاکرات با آمریکا کرده است تا بتواند به پایگاه‌های خود در جهان عرب رسمیت بخشد و از موقعیت خود به عنوان یک قدرت منطقه‌ای، که البته موقعیت ضعیفی است، محافظت نماید.

■ ظهور تعادل قدرت در منطقه میان ترکیه، عربستان سعودی، و ایران ■

در شرایطی که تهدید کنونی از سوی داعش به افزایش روابط همکاری میان آنکارا و ریاض منجر شده است، آمریکا در برنامه خود برای ایجاد تعادل قدرت در خاورمیانه به دنبال آن است تا تحولی در روابط پرفشار سی‌وچندساله با متحد پیشین خود، یعنی ایران ایجاد کند. دخالت مستقیم ایران در نبرد تکریت پرسش‌هایی را در خصوص نبرد نهایی در موصل به همراه دارد؛ جایی که شبه‌نظامیان شیعی به تدریج حضور خود را در آن افزایش می‌دهند و آمریکا قصد دارد به نیروهای کردی و عراقی در جنگ با داعش کمک کند. همکاری با ایران یکی از انگیزه‌های آمریکاست. با این حال، ایران از نظر واشنگتن آنقدر ضعیف (و یا مصمم) نیست، و رقابت مستقیم میان تهران و ریاض تهدید بزرگی برای ثبات و پایداری خاورمیانه به حساب می‌آید که مستلزم افزایش نقش ترکیه در منطقه است. بدین ترتیب، خطوط نبرد در این منطقه در حال همگرایی و هم‌پوشانی با یکدیگرند که به توازن نوظهوری از قدرت منجر خواهد شد.