ملی شدن صنعت نفت ایران و آرمان هایی که هنوز باقی است!

گروه اقتصادی بولتن نیوز - یک ماه دیگر سالگرد ملی شدن نفت ایران است اتفاقی که در 29 اسفند 1329 افتاد و برای سالیان متمادی ایران و چهره ایران را در جهان تحت الشعاع خود قرار داد ، ملی شدن نفت که با تلاش شماری از برجسته ترین وکلای مجلس شورای آن عصر رخ داد مهمترین بخش درآمدزای اقتصاد ایران را از تسلط بی چون و چرای یکی از بدترین امتیازهای قراردادی پایان داد و به تعبیری " حاکمیت ملی ایران " را بر ارزشمندترین بخش اقتصادی اش احیا کرد.

ملی شدن نفت در قلم نویسندگان کشورمان عمدتا در قاب تاریخ بررسی و در مواردی هم سعی بر اسطوره سازی در آن پررنگ و چشم گیر است با این حال و با احترام به تمامی این نظرات ، بد نیست حادثه ملی شدن نفت را از مسیری غیر تاریخی بسنجیم ، اینکه کشوری در تلاشی کاملا قانونی و از مجرای قانون داخلی و قواعد حقوق بین الملل سعی در احیای حاکمیت خود بر یک مدعا را داشته و موفق شده با برنامه ریزی و حمایت داخلی و مهارت های حقوقی بین المللی به این خواسته خود نیز دست یازد.

تلاش ها و پیگیری های مربوط به جنبش ملی شدن نفت از حوالی سال 1326 و با مصوبه معروف مجلس دایر بر ممنوعیت اعطای هرنوع امتیاز نفتی به کشورهای خارجی آغاز شد چرا که در این مصوبه نسبت به استیفای حقوق ملت ایران در نفت جنوب نیز تاکید شده بود .

در سالهای بعد و با اصرار نمایندگان عضو جبهه ملی و به موازات مردمی شدن بحث های مربوط به قرارداد نفت با شرکت ایران و انگلیس ، به مرور این مساله به اصلی ترین خواسته مردمی بدل شد و پس از آگاه شدن اذهان عمومی درباره تبعات حضور سنگین بریتانیا در اقتصاد ایران و کنترل شریان نفت توسط یک کشور بیگانه ، مجلس گام نخست را برای استیفای حقوق ملیت ایران برداشت و با تصویب قانون ملی شدن نفت به هر نوع سلطه تام خارجی در نفت ایران پایان داد ، جالب است بدانید حتی بعد از کودتای ننگین و ضدملی 28 مرداد و بازگشت شرکت های نفتی خارجی و عقد قرارداد کنسرسیوم قانون مصوبه ملی شدن نفت به قوت خود باقی و در تمام مدت حضور شرکت های خارجی تا انقلاب اسلامی ، موضوع حاکمیت بر منابع نفتی در اختیار انحصاری دولت ایران بود هر چند قرارداد کنسرسیوم هم آرمانشهر و مطلوب جامعه و اقتصاد ایران نبود اما از منظر حاکمیت ملی ، دست دولت های بیگانه از انحصار بر مالکیت نفت ایران به واسطه قانون ملی شدن نفت قطع شد. 

در کنار این موارد باید به تبعات ناشی از اقتصاد نفتی پس از عصر کنسرسیوم نفتی نیز نگاه کنیم ، آثار زیانبار اقتصاد متکی به نفت را نمی توان در اقتصاد دهه 40 و 50 نادیده گرفت ، دولت پهلوی ناگهان با درآمد انبوهی مواجه شد که برنامه ای برای استفاده از آن درآمدها نداشت. گرچه گام هایی برای تولید صنعتی در حوزه های مصرفی برداشته شد اما در نهایت اقتصاد سنتی و بارور کشور در اثر تزریق نادرست پول نفت نابود و ایران از یک صادر کننده بزرگ محصولات کشاورزی به وارد کننده اول گندم و محصولات دامی تبدیل شد، اگر بخواهم دقیق تر بنویسم باید به این نکته اشاره کنم که هدف و نیت غایی از ملی شدن نفت افزای شرفاه و خوشبختی مردم در اثر کسب حاکمیت بر منابع نفتی بود در حالی که این اتفاق به دلیل مدیریت نادرست از سوی برنامه ریزان و مجریان دهه های انتهایی حکومت پهلوی دقیقا مسیر معکوس را پیمود و به افزایش تورم و از دست رفتن مزیت های اقتصادی ایران انجامید.

با این حال و بدون هیچ گونه قیاس تاریخی با شرایط و ایام دوره ملی شدن نفت، می توان گفت که امروز هم تا حدی آرمان های زمان ملی شدن نفت وجود دارد، هنوز هم در بطن و درون جامعه ایرانی ، مردم می خواهند نفت باعث خوشبختی و رفاه و آسایش و توسعه یافتگی شان شود ، هنوز جامعه ایرانی وقتی سخن از شاخص های توسعه نیافتگی و ضریب فقر و بیکاری اش می شود نوک پیکان انتقادش را به سوی نفت نشانه می رود! وقتی در میان مردم می روم در نقد عامه از شرایط وخیم اقتصادی و چشم انداز تیره ، نفت را صدا می کنند.... کشوری داریم که روی دریایی از نفت و گاز است .. اما.... ، گرچه اگر بخواهیم برای دلایل ناکارآمدی امروز اقتصاد ایران تشریح تئوریک کنیم می توان ساعاتی مفصل در مجامع دانشگاهی سخن گفت اما این حقیقت را نمی توان نادیده گرفت که به هر حال مردمی که می دانند کشورشان نفت خیز و این طلای سیاه هم در حاکمیت ملی کشورشان است از آن انتظار رفاه دارند ، انتظار تاثیرگزاری بر شاخص های توسعه ، بیکاری ، فقر و هزار و یک ناتوانی اقتصادی دارند و این به راستی چقدر مسئولیت برنامه ریزان اقتصادی ایران را سخت و سخت می کند.

ملی شدن نفت یک حادثه تاریخی و روزی به یادماندنی در تقویم ایرانی است ، اما آرمان ملی شدن نفت که به بار آوردن رفاه و خوشبختی از مسیر نفت برای جوان و پیر و خانواده و کودک ایرانی بود امروز هم در قالبی دیگر و شاید با بیانی دیگر وجود دارد ؛ نفت در ایران هنوز زیر ذره بین افکار عمومی است.