آیا ایران و روسیه دوست یکدیگر هستند؟

گروه سیاسی، یک اندیشکده آمریکایی در گزارشی به بررسی روابط ایران و روسیه و چشم‌انداز همکاری‌های دوجانبه این دو کشور در شرایط کنونی خاورمیانه پرداخت و بر این باور است که روابط تهران و مسکو دچار تحولی بزرگ شده است.

به گزارش بولتن نیوز به نقل از اشراف، موسسه آمریکایی سیاست جهانی در یادداشتی به قلم نیکلای کوزانف استاد اقتصاد سیاسی خاورمیانه در دانشکده اقتصاد «دانشگاه دولتی سن‌پترزبورگ» روسیه نوشت: تحلیلگران روس پس از «چهارمین اجلاس کشورهای حوزه {دریای} خزر»، که در ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۴ برگزار شد، بر این عقیده متفق‌القول هستند که «روابط مسکو و تهران» پس از به سردی گراییدن در اواخر سال‌های دوره ریاست جمهوری «دیمیتری مدودوف» شاهد تغییر و تحول شگرفی است. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در حاشیه این اجلاس با حسن روحانی، همتای ایرانی خود، دیدار کرد و طرفین بر مواضع پیشین خود یعنی گسترش بیشتر «روابط سیاسی و اقتصادی دوجانبه» و همچنین ادامه گفتگوها درباره «مسائل منطقه‌ای» تأکید کردند.

■روسیه و ایران بازیگران کلیدی تعیین رژیم حقوقی دریای خزر هستند■

به‌راستی «روسیه و ایران» در گفتگوهای مربوط به افغانستان، {حوزه} قفقاز، عراق، سوریه و آسیای مرکزی پس از فروپاشی شوروی عمیقاً درگیر هستند. مسکو و تهران «بازیگران اصلی» مذاکرات مربوط به تعیین «رژیم حقوقی دریای خزر» به شمار می‌روند. دو کشور همچنین در مبارزه علیه مواد مخدر و قاچاق انسان، جرائم فرامرزی و سازمان‌های تروریستی آسیایی با همدیگر همکاری می‌کنند.

 

■ تلاش روسیه برای حل‌وفصل معضل برنامه هسته‌ای ایران ■

«{کاخ} کرملین» این واقعیت را انکار نمی‌کند که دستیابی به «یک توافق هسته‌ای» بین گروه ۱+۵ و ایران ممکن است به نفع مسکو باشد و روسیه برای «حل‌وفصل معضل برنامه هسته‌ای ایران» تلاش قابل‌ملاحظه‌ای را بکار گرفته است. «دستیابی به یک توافق» تحریم‌هایی را از میان برمی‌دارد که از انجام «فعالیت اقتصادی روسیه» در جمهوری اسلامی جلوگیری کرده‌اند و تضمین می‌کنند که ایران به «کانون ناآرامی» دیگری در حاشیه «کشورهای مشترک‌المنافع مستقل» – یک سازمان منطقه‌ای که از جمهوری‌های سابق شوری تشکیل شد- تبدیل نخواهد شد.

 

 ■ایران متحدی برای مبارزه با افراط‌گرایی در خاورمیانه ■

- گفتگوی سیاسی

میزان «گفتگوهای مسکو با تهران» در سال ۱۴-۲۰۱۳ در تاریخ معاصر روسیه بی‌سابقه بود. پوتین و روحانی در طی ۱۲ ماه گذشته چهار بار ملاقات کردند. تقریباً هر ماه دیدارهایی بین رؤسای «هیئت‌های دولتی مختلف» در سطح وزیران در جریان بوده است. احتمالاً تصادفی نیست که در حال حاضر «کرملین» از «مشارکت ایران» در مباحث بین‌المللی پیرامون وضعیت افغانستان، سوریه و عراق حمایت می‌کند. حتی «سرگی لاوروف»، وزیر خارجه روسیه، در سپتامبر ۲۰۱۴ از ایران به عنوان «متحدی طبیعی» در «مبارزه با افراط‌گرایی مذهبی» در خاورمیانه نام برد. تمامی این اشارات دلالت بر این موضوع دارد که در حال حاضر ایران برای روسیه کشوری فراتر از یک «همسایه‌ای جنوبی» است.

 

■رضایت مسکو از مذاکرات هسته‌ای ماه نوامبر■

همچنین به نظر می‌رسد که «مقامات بلندپایه رسمی روسیه» از نتیجه مذاکراتی خرسند باشند که از ۱۸ تا ۲۴ نوامبر میان ایران و گروه ۱+۵ در وین انجام شد. لاوروف پس از خاتمه این مذاکرات تأکید کرد که طرفین برای رسیدن به یک توافق «پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای» داشته‌اند. او همچنین بر ایفای «نقش فعالانه روسیه» تأکید کرد و اظهار داشت که «تلاش‌های مسکو» تضمین کرد که ایران و گروه ۱+۵ می‌توانستند به توافق نزدیک‌تر شوند.

 

■پیشنهاد‌های لاوروف در سال‌های ۱۱-۲۰۱۲ عرصه را برای دور کنونی مذاکرات فراهم کرد■

به نظر نمی‌رسد که این اظهارات «مانور روابط عمومی» دیگری از طرف کرملین باشد. روس‌ها طی دو سال گذشته فعالانه تلاش کرده‌اند تا «گفتگوی کارآمدی» میان «مقامات تهران و غرب» بر سر مسئله هسته‌ای فراهم کنند. «پیشنهاد‌های لاوروف» در سال‌های ۱۱-۲۰۱۲ عرصه را برای دور کنونی مذاکرات فراهم کرد. دیپلمات‌های روسیه در طی «مذاکرات وین» به طور قابل‌توجهی فعال بودند، نظر به اینکه سرگی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه، نشست‌های مشورتی دوجانبه‌ای را تقریباً با تمام طرفین درگیر برگزار کرد.

این تلاش‌ها فراموش نشده است؛ دست‌کم در تهران چنین است. روحانی، رئیس‌جمهوری ایران، در ۲۵ نوامبر شخصاً با پوتین تماس گرفت تا درباره نتایج مذاکرات وین {با او} تبادل‌نظر کند و به او اطمینان دهد که ایران قصد دارد به مذاکرات با گروه ۱+۵ ادامه دهد.

 

 

■تلاش وزیر انرژی روسیه برای امضای یادداشت تفاهم جامع با ایران در حوزه تجاری و بازرگانی■

- ریشه‌های تجدید رابطه

همچنین تلاش‌های مشترکی برای تقویت روابط در «حوزه اقتصادی» صورت گرفته است. «الکساندر نواک»، وزیر انرژی روسیه – که همچنین رئیس کمیسیون مشترک اقتصادی و تجاری ایران و روسیه است- «روابط حسنه‌ای» را با «بیژن نامدار زنگنه»، وزیر نفت ایران، و «علی‌اکبر صالحی»، رئیس سازمان انرژی اتمی این کشور، برقرار کرده است. تلاش‌های وی به امضای «یادداشت تفاهم جامعی» بر پایه «روابط تجاری و اقتصادی» میان دو کشور منجر شد، که توسط نواک و زنگنه در مسکو در ۵ اوت ۲۰۱۴ به امضا رسید.

 

■ موافقت ایران و روسیه با افزایش ده برابری حجم تجارت دوجانبه ■

این اقدام مورد «استقبال پوتین» رئیس‌جمهوری، قرار گرفت، کسی که بر لزوم «استحکام‌بخشی به چهارچوب‌های قانونی» تأکید کرده است. این اقدام همچنین زمینه قدرتمندی را برای یازدهمین «نشست کمسیون مشترک تجاری» پدید آورد که از هفتم تا یازدهم سپتامبر ۲۰۱۴ در تهران برگزار شد. بر طبق برخی گزارش‌ها دو طرف با افزایش ده برابری «حجم تجارت دوجانبه» موافقت کردند؛ به گونه‌ای که «حجم کلی قراردادهای سرمایه‌گذاری فرضی» -که شاید به دنبال این نشست به امضا برسند – ممکن است به طور بالقوه بالغ بر ۷۰ میلیارد یورو باشد.

 

■ منافع روسیه در ایران تابع عوامل خارجی هستند■

همانند گذشته «منافع فزاینده روسیه در ایران» تابع عوامل خارجی هستند. برای نمونه اولین گام‌هایی که روسیه به طرف تهران برداشت، عمدتاً تحت تأثیر «رویدادهای بهار عربی» برداشته شدند. وقتی‌که مقامات روسیه در اواسط سال ۲۰۱۲ تصمیم گرفتند که «ارتباطاتشان را با جمهوری اسلامی» افزایش دهند، آن‌ها به شدت نگران «کاهش سریع حضور سیاسی و اقتصادی» این کشور در منطقه خاورمیانه بودند. بنابراین مسکو تهران را به عنوان آخرین (اگر نگوییم تنها) «جای پای مستحکم» خود در خاورمیانه در نظر می‌گرفت و نهایت کوشش را کرد تا منافع روسیه را در آنجا حفظ کند. در عین‌حال گسترش شایعات درباره «تجدید رابطه آتی» میان ایالات‌متحده و ایران – پس از امضای «طرح اقدام مشترک» در نوامبر ۲۰۱۳- مشوق دیگری بود. از قرار معلوم «دولت روسیه» به جهت‌گیری جدید «سیاست خارجه ایران» به سمت غرب باور داشت و تلاش کرد تا رهبران ایران را به ضرورت حفظ «سطح معینی از داشتن رابطه با مسکو» متقاعد کند.

 

■بحران اوکراین تمایل روسیه برای گسترش روابط با کشورهای خاورمیانه را افزایش داد■

«تنش‌های روسیه با ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا» بر سر اوکراین، در سال ۲۰۱۴، دلیل دیگری برای «تقویت همکاری» این کشور با ایران بود. شدت بی‌سابقه «رویارویی با غرب» –از پایان جنگ سرد – مسکو را وادار کرد تا افزایش «ارتباط با کشورهای خاورمیانه» را امری بسیار حائز اهمیت تلقی کند. مقامات روسیه معتقدند که داشتن «رابطه حسنه با کشورهای خاورمیانه» تضمینی برای «دوری کرملین» از انزوای بین‌المللی خواهد بود و «{فشار} تحریم‌های اعمال‌شده» توسط ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا و شرکایشان را خنثی می‌کند.

 

■اهمیت فزاینده ایران به عنوان صادرکننده محصولات کشاورزی به روسیه■

از دیدگاه مسکو ایران به یک «رهبر قدرتمند منطقه‌ای» تبدیل شده است که می‌تواند در «افکار عمومی» دیگر نقاط جهان اسلام نفوذ کند. در این خصوص هدف اصلی این است که در مقابل «تبلیغات ضد روسی» رسانه‌های جهان اسلام – که عربستان و قطر از آن حمایت می‌کنند- موازنه برقرار شود. همچنین مسکو طرح‌هایی برای هماهنگ کردن تلاش‌ها با تهران در زمینه «بازار انرژی» در نظر دارد، به گونه‌ای که این کشور مطمئن شود اروپایی‌ها از «{منابع} هیدروکربنی ایران» استفاده نخواهند کرد؛ بنابراین وابستگی آن‌ها به «گاز روسیه» کاهش نخواهد یافت. از لحاظ اقتصادی «جمهوری اسلامی» به عنوان صادرکننده «محصولات کشاورزی» اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرده است؛ به‌گونه‌ای که محصولات این کشور (عمدتاً میوه و سبزیجات) ممکن است جایگزین محصولات اخیراً تحریم شده اروپایی گردد. سرانجام «تنش با غرب» شرکت‌های روسیه را به جست‌وجوی «فرصت‌های سرمایه‌گذاری و تجارت» در آسیا وادار کرد.

 

■فرصت‌های همکاری در ایران برای بازرگانان روسی■

دست‌کم چندین فرصت همکاری برای بازرگانان روسی وجود دارند: نفت و گاز، پتروشیمی، انرژی هسته‌ای، برق و زیرساخت‌های خطوط راه‌آهن. ایران و روسیه در یکم نوامبر ۲۰۱۴ یک «بسته توافقی» را در خصوص مشارکت مسکو در احداث «هشت واحد نیروگاه هسته‌ای جدید» به امضا رساندند. علاوه بر «واحد تولید برقی» که قبلاً دو مهندس روسی ساختند و در سال ۲۰۱۳ به ایرانی‌ها تحویل دادند، انتظار می‌رود که «دو راکتور نخست» در {جنب} نیروگاه هسته‌ای بوشهر ساخته شود.

 

■علاقمندی ایران برای گسترش روابط اقتصادی با روسیه■

این موضوعی حائز اهمیت است که ایرانی‌ها نیز برای «گسترش روابط اقتصادی» علاقه‌مند هستند. از یک طرف آن‌ها بر این باورند که «رویارویی کنونی با غرب» روسیه را به جمهوری اسلامی نزدیک‌تر می‌کند و {آن‌ها} آمادگی‌شان را برای پیوند دادن مسکو با قراردادهای اقتصادی اعلام کرده‌اند. از طرف دیگر، تقویت رابطه با روسیه ممکن است در تهران به {داشتن} «طرح دومی» تعبیر شود؛ یعنی در صورتی ‌که مذاکرات هسته‌ای به شکست بخورد و یا به نتایج مطلوبی نرسد.

 

■گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری هدف دیدار وزیر توسعه اقتصادی روسیه از ایران■

در این شرایط احتمالاً دیدار «الکسی اولیوکایف»، وزیر توسعه اقتصادی روسیه، از ایران – که بلافاصله پس از ناکامی در دستیابی به توافقی جامع در وین روی داد- تصادفی نیست. «اولیوکایف» – در طی سفرش به تهران – و «محمدرضا نعمت‌زاده»، وزیر صنایع ایران، یادداشت تفاهمی را با هدف «گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری» میان دو کشور و همچنین همکاری راهبردی بین «شرکت بیمه صادرات روسیه» و «صندوق ضمانت صادرات ایران» به امضا رساندند. انتظار می‌رود که با اتخاذ این تدابیر «آثار منفی تحریم‌های بین‌المللی» بر روی «همکاری اقتصادی روسیه و ایران» کاهش پیدا کند.


■روابط ایران و روسیه همواره تابع عوامل خارجی بوده است■

- مشکلات پیش‌رو

علی‌رغم وجود چنین «ظرفیت‌های بالقوه‌ای»، موانعی جدی وجود دارند که ممکن است «همکاری روبه‌رشد میان دو کشور» را دچار مشکل و یا حتی این روند را متوقف کنند. روابط ایران و روسیه از سال ۱۹۹۱ همواره تابع «عوامل خارجی» بوده – به عبارت دیگر گسترش روابط روسیه و آمریکا، مانند «سیاست ریست سال ۲۰۰۹» و یا «پیمان گور- چرنومردین» در سال ۱۹۹۵- که در تضمین «ثبات روابط دوجانبه» ناکام بوده است. اوضاع سیاسی امروز به «همکاری اقتصادی و سیاسی» شتاب بخشیده است و این به نوبه خود ممکن است به پیدایش «مبنای مستحکم‌تری» برای گفتگو منجر شود.

 

■هیچ تضمینی وجود ندارد که روابط مسکو با غرب تغییر نکند■

هرچند تحلیل‌گران متقاعد شده‌اند که شکل‌گیری چنین «زمینه اقتصادی مستحکمی» طولانی مدت خواهد بود و ممکن است روسیه و ایران چنین زمانی را در اختیار نداشته باشند. هیچ تضمینی وجود ندارد که روابط مسکو با غرب تغییر نکند و اینکه چنین تغییراتی «منافع روسیه در ایران» را تحت تأثر قرار ندهد. همانطورکه تجربه «دوران مدودف» نشان می‌دهد، ممکن است مسکو برای قربانی کردن «منافعش در جمهوری اسلامی» به امید کسب «ریست» دیگری با ایالات‌متحده وسوسه شود.

 

■مسکو باید این را به خود جذب کند■

همچنین «مواضع دو کشور در عرصه بین‌المللی» ممکن است نقشی ایفا کند. وقوع پیشرفت‌های خاصی در رابطه ایران با اتحادیه اروپا باعث می‌شود که جمهوری اسلامی «وابستگی کمتری» به قراردادهای روسیه داشته باشد. «مقامات روسیه» از قبل سیگنال‌هایی را از تهران مبنی بر اینکه آن‌ها باید دورانی را که مسکو «شرایط چهارچوب گفتگوهای دوجانبه» را دیکته می‌کرد، به فراموشی بسپارند، دریافت کرده‌اند،. دیدار پوتین از ایران در سال ۲۰۱۳ به دلیل «نارضایتی ایران از شرایط روسیه» برای {شرکت در} این نشست لغو شد. در چنین شرایطی، «کرملین» باید ابتکار عمل به خرج دهد تا بتواند اشتیاق تهران را {برای شرکت} در «گفتگوهای دوجانبه» حفظ کند.

 

■ روسیه تا چه میزان در روابط سیاسی خود با تهران پیش خواهد رفت؟■

ممکن است این موضوعی چالش‌برانگیز باشد. هنوز این پرسش باقی است که روسیه تا چه میزان در روابط سیاسی خود با تهران پیش خواهد رفت و مایل است تا چه اندازه‌ای امتیاز دهد؟ ایجاد هرگونه «اتحاد راهبردی جامع» با تهران هنوز در چهارچوب منافع مسکو گنجانده نمی‌شود، چون‌که چنین اقدامی ممکن است به گفتگوی روسیه با برخی ازجمله «اسرائیل» و کشورهای «شورای همکاری خلیج فارس» به‌شدت ضربه بزند. بنابراین «کرملین» هنوز از ارائه کمک به ایران برای کسب عضویت کامل در «سازمان همکاری شانگهای» بی‌میل است. بعلاوه نفوذ ایران در سوریه، عراق و افغانستان غالباً از نفوذ روسیه در این کشورها بیشتر است. درنتیجه تنها چیزی که ممکن است مسکو انجام دهد ، شاید «حمایت معنوی» باشد.

■بزرگ‌ترین مانع همکاری اقتصادی روسیه با ایران: عقب‌ماندگی در حوزه فناوری و تجهیزات■

- موانع اقتصادی

همچنین روابط ایران و روسیه در حوزه «همکاری اقتصادی» با محدودیت‌های خودش روبه‌رو است. روسیه به‌جز فلز آهن، چوب و محصولات پتروشیمی، دامنه محدودی از کالاها را برای عرضه به ایران در اختیار دارد و حتی این کالاها هم به طور مداوم در حال کاهش هستند. آنگونه‌ که مقامات رسمی در «اتاق بازرگانی و صنایع روسیه» خاطرنشان می‌کنند: نه تحریم‌های بین‌المللی، حضور اقتصادی روزافزون چین در منطقه و یا سرسختی مقامات رسمی ایران، بلکه این صرفاً «عقب‌ماندگی {در حوزه} فناوری» است که از همکاری «شرکت‌های روسی» با ایران جلوگیری می‌کند. بنابراین، ایران در حال حاضر از «حمایت فنی و مهندسی» و همچنین تجهیزات {لازم} برای بهسازی و ساخت «پالایشگاه‌های نفت» و «تأسیسات تولید گاز طبیعی مایع» (آلان جی) بی‌بهره است. روسیه قادر نیست که تمامی کمک‌های لازم {در حوزه} فناوری و تجهیزات را در اختیار ایران قرار دهد؛ بعلاوه خود روسیه هم شدیداً به چنین تجهیزات و فناوری‌هایی نیازمند است.

 

■تحریم‌های بین‌المللی همکاری ایران با روسیه را محدود می‌کند ■

همچنین تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران به‌شدت گزینه‌های همکاری این کشور با روسیه را محدود می‌کنند. در نتیجه و در واقع محتوای اندکی در پس انجام این «دیدارها و تبادل‌نظرهای فشرده هیئت‌های بلندپایه» وجود دارد. سطوح مختلفی از «مقامات رسمی دولت روسیه» به طور مداوم از ایران دیدار می‌کنند، اما شمار قراردادهای بزرگ منعقدشده «تقریباً صفر» است. علاوه بر این‌ها، «حجم تجارت بین دو کشور» از سال ۲۰۱۱ به طور پیوسته در حدود ۳۰ درصد در سال کاهش پیدا کرده است و در سال ۲۰۱۴ این حجم بالغ بر حدود ۱.۵ میلیارد دلار بود.

 

■ایران به تدریج از امکان حل سریع مسئله هسته‌ای مأیوس شده است■

روی‌هم‌رفته علی‌رغم داشتن اهداف متقابل برای «بهبود روابط دوجانبه» ایران و روسیه مجبور هستند بر چالش‌های جدی بر سر راه اجرای حقیقی برنامه‌هایشان فائق آیند. از یک سو رویارویی روسیه با غرب مسکو را برای گسترش روابط خود با تهران به شدت ترغیب می‌کند؛ از سوی دیگر ایران به تدریج در خصوص امکان «حل‌وفصل سریع مسئله هسته‌ای» و لغو کامل «تحریم‌های اقتصادی تنبیهی» وضع‌شده توسط ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا و متحدانش مأیوس شده است. این موضوع به نوبه خود «مقامات جمهوری اسلامی» را وادار به افزایش فعالانه‌تر ارتباطشان با کشورهایی می‌کند که حتی در {شرایط} «تحریم‌های کنونی» حاضر به همکاری با تهران هستند.