داعش ژئوپلیتیک خاورمیانه را تغیر داده است
به گزارش بولتن نیوز به نقل از اشراف، اندیشکده استراتفور در گزارشی به قلم جورج فریدمن رئیس این مؤسسه اطلاعاتی به بررسی تهدید داعش در خاورمیانه پرداخت و نوشت: گفتگوها با ایران از دست‌یابی به توافق فروماند، اما ضرب‌الاجل دوباره تمدید شد. آنچه سال پیش بحرانی جدی، تهدیدآمیز و پیچیده تلقی می‌شد، بدون مشکل و مسئله خاصی مدیریت و مهار شد. این پاسخ جدید به یک شکست دیگر در راه رسیدن به توافق، نشان‌دهنده تغییر در روابط آمریکا و ایران است تغییری که بدون فهم قبلی اوضاع متغیر ژئوپلیتیکی منطقه خاورمیانه قابل‌درک نیست؛ و باعث شده از اولویت مسئله هسته‌ای ایران کاسته شود. این تغییرات ریشه در ظهور داعش دارد. به لحاظ ایدئولوژیک تفاوت چندانی میان داعش و دیگر گروه‌های سنی جهادی افراطی وجود ندارد؛ اما به لحاظ حضور جغرافیایی، این گروه خود را از دیگران جدا ساخته است. درحالی‌که القاعده سابقه طولانی تسلط بر یک دولت – ملت را دارد این گروه بیشتر یک سازمان پراکنده تروریستی محسوب می‌شود.
■تفاوت داعش و دیگر گروه‌های تروریستی ■
این سازمان سیطره جغرافیایی زیادی نداشت؛ و یک جنبش بود و نه یک دولت – ملت؛ اما داعش چنانکه از نامش پیداست (دولت اسلامی عراق و شام) متفاوت است این گروه خود را همچون هسته‌ای می‌بیند که دولت بین‌قاره‌ای اسلامی از آن رشد خواهد کرد؛ گروهی که خود را در سوریه و عراق به‌عنوان موجودیتی جغرافیایی تثبیت کرده است. این گروه منطقه‌ای در هر دو کشور و جیزی شبیه به ارتشی منظم را در اختیار دارد، و به دنبال حفظ و توسعه سرزمینی خود است. تاکنون این اصول، علی‌رغم تمامی تغییراتی که این گروه شاهد آن بوده است، همچنان پابرجا مانده‌اند. درحالی‌که این گروه بخش عمده‌ای از قدرت خود را در قالب گروه‌های چریکی حفظ کرده است و همچنان ماهیت تروریستی دارد، اما چهره‌ای متفاوت در منطقه دارد – به‌عنوان یک جنبش اسلامی که همچون یک دولت منطقه‌ای عمل می‌کند.
■تأثیر داعش بر معادلات منطقه‌ای ■
روشن نیست که داعش بتواند به بقایش ادامه دهد یا نه. این گروه زیر حملات جنگنده‌های آمریکایی است و آمریکا می‌کوشد ائتلافی را سازمان‌دهی کند که بتواند به این گروه حمله کند و آن را شکست دهد. همین‌طور روشن نیست که این گروه بتواند همچنان رشد کند. به نظر می‌رسد داعش به مرزهای کردستان محدود شده و ارتش عراق (که در نخستین روزهای تهاجم داعش شکست بدی را متحمل شد) پدافندهای موفقی انجام داده است.
- تهدید تروریستی اقلیمی جدید
داعش گردابی را ایجاد کرده است که باعث شده قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی در رفتار خود تحدید نظر کنند. نادیده گرفتن حضور این گروه غیرممکن است چراکه این گروه اکنون یک قلمرو سرزمینی در اختیار داد. این گروه کشورهای درگیر را مجبور کرده است تا سیاست‌ها و روابط خود را با یکدیگر تغییر دهند.
■ دمشق و بغداد تنها پایتخت‌هایی نیستند که نیازمند مقابله با داعش هستند ■
ما این روند را در سوریه و عراق شاهد بوده‌ایم؛ اما دمشق و بغداد تنها پایتخت‌هایی نیستند که نیازمند مقابله با داعش هستند؛ دیگر قدرت‌های منطقه‌ای – ترکیه ایران و بیش از همه عربستان– نیازمند مبارزه با این گروه هستند. یک سازمان تروریستی ممکن است موجی از وحشت و ترس ایجاد کند اما بقای آن منوط به یاس از میان بردن آن است. داعش بُعدی تروریستی دارد اما همین‌طور یک قدرت متمرکز است که می‌تواند قلمرو خود را بسط دهد. این گروه رفتاری ژئوپلیتیک دارد و از زمانی که ایجادشده است چالشی ژئوپلیتیک بوده است. داعش در عراق و سوریه نماینده بخشی از مردم سنی عرب است و این گروه سیطره خود را بر برخی از مناطق عرب سنی در عراق تثبیت کرده است و در برابر مقاومت‌های موجود که همچنان در میان سنی‌ها وجود دارد، مقاومت کرده است؛ البته این امر طبیعی است و مقاومت‌هایی در برابر هر دولت تازه تأسیسی وجود دارد. داعش تاکنون این مقاومت‌ها را مدیریت کرده است.
■اهداف داعش در عراق و سوریه ■
این گروه همواره متعرض مناطق شیعه‌نشین و کردنشین شده است و به دنبال این بوده است که، با تغییر ساختار قدرت درونی در عراق، قلمروهایش را در سوریه و عراق به هم متصل کند. جایی که سنی‌ها زمانی نومید و ضعیف بودند داعش اکنون به قدرتی تثبیت‌شده در منطقه شمال و غرب بغداد تبدیل‌شده که برای تولید نفت کردستان و دولت مرکزی عراق چالش‌هایی ایجاد کرده است. این گروه با تضعیف گروهایی دیگری که در برابر رئیس‌جمهور سوریه «بشار اسد» می‌جنگند در سوریه حتی تأثیری پیچیده‌تر داشته است و بدین ترتیب موضع «اسد» را همزمان با افرایش قدرت خود، تقویت کرده است. این وضعیت پیچیدگی ژئوپلیتیک داعش را توضیح می‌دهد.
■ ظهور داعش توازن قدرت منطقه‌ای را شدیداً بر هم زد ■
- مواجهه با یک ائتلاف
آمریکا از عراق با این امید عقب‌نشینی کرد که حکومت بغداد اگر نتواند بر این کشور با قدرت حکومت کند، حداقل خواهد توانست یک توازن قدرت در عراق را حفظ کند؛ عراقی که خودمختاری رسمی و غیررسمی زیادی در آن وجود دارد؛ اما ظهور داعش توازن قدرت منطقه‌ای را شدیداً بر هم زد؛ و ضعف اولیه ارتش عراق و نیروهای کردستان در برابر جنگجویان داعش آمریکا را مجبور کرد تا این امکان را در نظر بگیرد که این گروه بر بخش‌های عمده‌ای از عراق و سوریه تسلط یابد. این وضعیت شرایطی را ایجاد کرده که آمریکا نه کاملاً وارد نبرد با این گروه شده و نه کاملاً خود را برکنار داشته است. در این میان راه‌حل آمریکا اعزام جنگنده‌ها و نیروهای زمینی محدود و درعین‌حال تلاش برای ایجاد ائتلاف منطقه‌ای برای نبرد با داعش بوده است. اکنون کلیدی‌ترین عنصر این ائتلاف ترکیه است. ترکیه به یک قدرت باثبات منطقه‌ای تبدیل‌شده است.
■ دولت ترکیه تلاش زیادی کرده است که نبرد سوریه به این کشور کشانید ه نشود ■
این کشور بزرگ‌ترین اقتصاد و نیروی نظامی منطقه را داراست؛ و بیش از سایرین نسبت به وقایع سوریه و عراق آسیب‌پذیر است؛ دو کشوری که در جنوب مرزهای ترکیه قرار دارند. راهبرد ترکیه تحت ریاست جمهوری «رجب طیب اردوغان» احتراز از تنش با همسایگان بوده است؛ راهبردی که البته تاکنون قرین موفقیت نیز بود ه است. آمریکا اکنون از ترکیه می‌خواهد تا نیروهایی – به‌خصوص نیروی زمینی – برای مقابله با داعش اعزام کند. ترکیه ازآنجاکه نفت عراق می‌تواند به تعدد منابع تأمین انرژی این کشور کمک کند و اینکه می‌خواهد از سرایت این درگیری‌ها به ترکیه جلوگیری کند، در این کار منافعی دارد. دولت ترکیه تلاش زیادی کرده است که نبرد سوریه به این کشور کشانید ه نشود و از دخالت مستقیم در این نبرد داخلی خودداری کرده است. ترکیه همچنین نمی‌خواهد داعش بر کردهای عراق فشار وارد کند که خود موجب گسترش تنش به کردهای ترکیه خواهد شد.
■ بی‌ثباتی در جنوب ترکیه و ظهور داعش در عراق و سوریه تهدیدات زیادی برای ترکیه در بردارد ■
ترکیه در شرایط دشواری قرار داد. اگر در کنار آمریکا علیه داعش اقدام کند ارتش این کشور وارد آزمونی می‌شود که از زمان جنگ کره بی‌سابقه بوده است؛ این در حالی است که کیفیت کار این ارتش با اماواگر مواجه است. این خطرات واقعی هستند و پیروزی تضمین‌شده نیست. ترکیه با تلاش برای شکل‌دهی به سیاست کشورهای عربی به‌دلخواه خود می‌خواهد نقشی را که در جهان عرب در خلال امپراتوری عثمانی ایفا می‌کرد را بازی کند. آمریکا نتوانست از عهده این کار برآید و تضمینی وجود ندارد که ترکیه نیز در این زمینه موفق باشد. ترکیه درواقع می‌تواند به جنگی با کشورهای عربی کشانیده شود که شاید نتواند به‌آسانی آمریکا از آن پا پس بکشد. درعین‌حال بی‌ثباتی در جنوب ترکیه و ظهور یک قدرت منطقه‌ای در عراق و سوریه تهدیدات زیادی برای ترکیه در بردارد.
■ ترکیه می‌خواهد «اسد» برود و یک رژیم طرفدار ترکیه جای آن را بگیرد ■
مدعیاتی وجود دارند مبنی بر اینکه ترکیه به‌طور پنهانی از داعش حمایت می‌کند اما این ادعاها با شک و تردیدهای زیادی روبروست. ممکن است ترک‌ها به دیگر گروه‌های اسلام‌گرا تمایلاتی داشته باشند اما داعش هم خطرناک است و هم اینکه حامیان آن مورد فشار آمریکا خواهد بود؛ اما ترک‌ها کاملاً مطابق تمایلات آمریکایی‌ها رفتار نمی‌کنند و منافعی در سوریه دارند که مطابقت تام با منافع آمریکا ندارد. ترکیه خواهان سرنگونی حکومت «اسد» است اما آمریکا میلی به این کار ندارد، چراکه با این شرایط جا برای فعالیت یک رژیم جهادی سنی (یا حداقل یک بی‌نظمی جهادی) باز می‌شود که با فعالیت داعش شکل‌گیری آن غیرممکن است. ترک‌ها قضیه «اسد» را به‌عنوان توجیهی برای دخالت نکردن در سوریه قرار داده‌اند؛ اما ترکیه می‌خواهد «اسد» برود و یک رژیم طرفدار ترکیه جای آن را بگیرد.
■ داعش به مشکلی در روابط ترکیه و آمریکا تبدیل‌شده است ■
اگر آمریکا به این خواست ترکیه تن ندهد ترکیه نیز دلیلی برای دخالت نکردن خواهد داشت. اگر آمریکا با این درخواست ترکیه موافقت کند ترکیه نتیجه‌ای را که می‌خواهد در سوریه می‌گیرد اما با خطر بزرگ‌تری در عراق مواجه می‌شود. بدین ترتیب داعش به مشکلی در روابط ترکیه و آمریکا تبدیل‌شده که سایر مسائل پیشین، ازجمله ارتباط میان ترکیه و اسرائیل را به حاشیه رانده است.
- نقش منطقه‌ای در حال تغییر ایران
ظهور داعش موقعیت ایران در منطقه را نیز با تغییراتی مواجه ساخته است؛ تهران دولت شیعه طرفدار ایران در بغداد را برای منافع خود حیاتی می‌بیند و سیطره‌اش بر جنوب عراق را نیز مهم تلقی می‌کند. ایران با عراقی با حکومت سنی در دهه ۱۹۸۰ تجربه جنگی با تلفاتی سنگین را دارد؛ و احتراز از نبردی دیگر یک اصل اساسی سیاست امنیتی ایران است.
■ ایران و آمریکا خواهان شکست داعش هستند و می‌کوشند دولت عراق پابرجا بماند ■
از نگاه تهران داعش توان این را دارد که دولت بغداد را سرنگون کند و موقعیت ایران در عراق را با چالش مواجه کند. هرچند این امر بسیار نامحتمل است اما تهدیدی بالقوه است که ایران باید خود را برای آن مهیا سازد. تشکل‌های ایرانی کوچکی در کردستان شرقی ظهور یافته‌اند و خلبانان ایرانی جنگنده‌های عراقی را در تهاجم علیه مواضع داعش به پرواز درمی‌آورند. امکان صرف اینکه داعش حتی بر بخش‌های کوچکی از عراق هم تسلط داشته باشد برای ایران پذیرفتنی نیست؛ امری که در با منافع آمریکا هم‌راستا است. هر دو کشور خواهان شکست داعش هستند؛ و هر د و می‌کوشند دولت عراق پابرجا بماند. آمریکایی‌ها مشکلی با تأمین امنیت جنوب عراق از سوی ایران ندارند و ایرانی‌ها نیز، تا آنجا که آن‌ها همچنان بر جریان نفت جنوب تسلط داشته باشند، مخالفتی با کردستانی همسو با آمریکا ندارند.
■تأثیر ظهور داعش بر روند پرونده هسته‌ای ایران ■
به نظر می‌رسد آمریکا و ایران به دلیل ظهور داعش – و همین‌طور جریانات بلندمدت‌تر- منافع مشترکی دارند که کنار یکدیگر قرا گرفته‌اند. گزارشات زیادی از همکاری نظامی ایران و آمریکا علیه داعش به گوش می‌رسد؛ این در حالی است که موضوع عمده‌تری که سبب شکاف میان آن‌ها شده (برنامه هسته‌ای ایران) به حاشیه رانده‌شده است. بیانیه‌ای که دوشنبه در پایان مدارکات هسته‌ای قرائت شد و حاکی از این بود که توافق حاصل نشده است، به تمدید مهلت مذاکرات انحایمید و در سخنان هیچ‌کدام از طرفین نشانی از این نبود که این شکست در رسیدن به توافق به اصل کلی همکاری آسیب برساند. همان‌طور که همیشه گفته‌ایم به نظر ما رسیدن به یک سلاح هسته‌ای قابل پرتاب بسیار دشوارتر از غنی‌سازی اورانیوم است و ایران یک قدرت هسته‌ای واقعی محسوب نمی‌شود. به نظر می‌رسد موضع آمریکا نیز بر همین واقعیت استوارشده است.
■ سعودی‌ها آمریکا را اصلی‌ترین حامی امنیت ملی خود می‌بینند ■
نه تهران و نه آمریکا نمی‌خواهند به خاطر مسئله هسته‌ای، که به دلیل ظهور داعش در اولویت پایین‌تری قرار دارد، روابط فعلی خود را بر هم بزنند. این پیوند میان آمریکا و ایران برای عربستان- قدرت سوم منطقه‌ای حتی اگر صرف ثروت و تأمین مالی جنبش‌های سیاسی را لحاظ کنیم- هشداردهنده است. ریاض تهران را به‌عنوان رقیب خود در خلیج‌فارس می‌بیند؛ رقیبی که می‌تواند عربستان سعودی را از طریق جمعیت شیعه درون آن به بی‌ثباتی بکشاند. سعودی‌ها آمریکا را اصلی‌ترین حامی امنیت ملی خود می‌بینند؛ هرچند در طول بهار عربی مطابق رفتار آمریکا عمل نکردند. ریاض ترسان از گرم شدن روابط میان آمریکا و ایران، از استقلال انرژی آمریکا نیز به‌شدت نگران است؛ استقلال انرژی‌ای که از اهمیت سیاسی عربستان سعودی برای آمریکا به‌شدت می‌کاهد.
■ هر چه داعش قدرت بیشتری داشته باشد پیوند میان ایران و آمریکا مستحکم‌تر می‌شود ■
مدعیاتتی وجود دارد که داعش از طریق عربستان تأمین مالی می‌شود؛ اما تأمین مالی این گروه توسط عربستان امری غیرمعقول است. هر چه داعش قدرت بیشتری داشته باشد پیوند میان ایران و آمریکا مستحکم‌تر می‌شود. آمریکا نمی‌تواند با خلیفه‌ای بسازد که شاید روزی به قدرتی منطقه‌ای تبدیل شود. هر چه داعش به خطری جدی‌تر تبدیل شود ایران و آمریکا به یکدیگر نیاز بیشتری می‌یابند؛ امری که آشکار در برابر منافع امنیتی عربستان سعودی است. ریاض به تنش میان ایران و آمریکا نیاز دارد. ائتلاف تهران با آمریکا، صرف‌نظر از سائق‌های مذهبی و ایدئولوژیک، یک نیروی عظیم را تشکیل می‌دهند که بقای رژیم آل سعود را با خطر مواجه می‌سازد. داعش نیز دل‌خوشی از خاندان پادشاهی عربستان ندارد. خلیفه می‌تواند به‌سوی عربستان رو کند؛ کما اینکه ما تاکنون نیز شاهد ناآرامی‌هایی برخاسته از فعالیت‌های داعش درون عربستان بوده‌ایم. ریاض دل‌مشغول عراق بوده است و اکنون باید برای تقویت نیروهای سنی غیر از داعش به‌سرعت اقدام کند؛ تا آنچه باعث کنار هم قرار گرفتن ایران و آمریکا می‌شود از میان برود.
■ ظهور داعش نشان داد که ایده آمریکا برای رها کردن منطقه به حال خود غیر واقع‌گرایانه است ■
- موقعیت آمریکا در مرکز خاورمیانه
ظهور داعش نشان داد که ایده آمریکا برای رها کردن منطقه به حال خود غیر واقع‌گرایانه است. درعین‌حال آمریکا وارد جنگی همه‌جانبه در عراق نخواهد شد. آمریکا از برقراری نظامی طرفدار خود در وهله نخست فروماند، و به نظر نمی‌رسد که بتواند در مقطع کنونی به این مهم نائل آید. نیروی هوایی آمریکا نیروهای زیادی علیه داعش به کار گرفته است و نشانه‌ای از حضور و قدرت – و همین‌طور محدودیت‌های – آمریکا است؛ اما راهبرد آمریکا در شکل‌دهی ائتلافی علیه داعش، ازآنجاکه ترک‌ها نمی‌خواهند بدون گرفتن امتیازاتی قابل‌توجه به این نبرد وارد شوند، بسیار پیچیده است. ایرانی‌ها به ازای کمکی که می‌کنند خواهان کاهش فشارها در خصوص مسئله هسته‌ای‌شان هستند و سعودی‌ها نسبت به خطری که از جانب ایران متوجه آن‌هاست، هشیارند.
■ظهور داعش بار دیگر آمریکا را در محور نظام منطقه‌ای قرار داده است ■
آنچه مهم است اثری است که داعش بر روابط منطقه‌ای داشته است. ظهور این گروه بار دیگر آمریکا را در محور نظام منطقه‌ای قرار داده است؛ و این سه قدرت منطقه‌ای را به بازتعریف خطوط قرمز خود در ارتباط با آمریکا وادار کرده است. این وضعیت همچنین به عمیق‌ترین ترس‌های ترکیه، ایران و عربستان جانی دوباره بخشیده است. ترکیه از تکرار کابوس اواخر حکومت عثمانی در کنترل اعراب می‌ترسد و ایران مجبور شده است برای جلوگیری از ظهور یک عراق سنی و مقابله با عربستان، با آمریکا ائتلاف کند؛ امری که زمانی شاه مجبور به آن شد. در این میان داعش ترس عربستان را از ترک این کشور توسط آمریکا و گرایش به ایران زنده کرده است؛ و آمریکا از این می‌ترسد که مجبور شود برای دفاع از تمامی کارهایی که در عراق تاکنون انجام داده است به این کشور بازگردد.
■ به نظر نامحتمل می‌رسد که سیطره سرزمینی داعش دوام چندانی بیابد ■
سرانجام به نظر نامحتمل می‌رسد که سیطره سرزمینی داعش دوام چندانی بیابد. یقیناً ترکیه، ایران و عربستان منتظرند تا آمریکا با حملاتی هوایی و تعداد اندکی نیروی زمینی مشکل داعش را حل کند. این کارها به شاید به نابودی داعش منجر نشود اما انسجام سرزمینی این گروه را در هم می‌شکند و آن را دوباره وادار به توسل به تاکتیک‌های ایذایی و تروریسم می‌کند. درواقع این فرایند اکنون در حال روی دادن است؛ اما ظهور این گروه باعث شد که منطقه لااقل به‌طور موقتی متوجه این مسئله شود که پیش‌فرض‌های دیروز برای واقعیت‌های امروز کارایی ندارند.ترکیه قادر نخواهد بود از دخالت فزاینده خود در جنگ جلوگیری کند؛ تهران باید با آمریکا کنار بیاید؛ و ریاض باید آسیب‌پذیری‌های خود را با دقت بشناسد. در مورد آمریکا این کشور تنها می‌تواند به خانه برگردد و شاهد بی‌ثباتی در منطقه باشد؛ اما داعش ثابت کرده است که این خطر برای آمریکا در خانه نیز وجود دارد.
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com
