کاهش قیمت نفت، وضعیت کشورهای عضو اوپک و احتمالات پیش‌رو

 گروه اقتصادی - همزمان با ورود گروه تروریستی داعش به موصل در ماه ژوئن سال 2014، قیمت نفت به 115 دلار به ازای هر بشکه رسید. اما پس از آن، روند نزولی قیمت جهانی نفت آغاز شد و اکنون نیز به کمتر از 80 دلار رسیده است.

به گزارش پترونت، در این میان، کاهش قیمت نفت برای کشورهایی نظیر ترکیه که 91 تا 92 درصد نفت مورد نیاز خود را از طریق واردات تأمین می‌کند، رضایت‌بخش است. در واقع، دلیل این امر آن است که به ازای هر یک دلار کاهش قیمت متوسط سالانه نفت، کسری بودجه فعلی بالغ‌بر 400 میلیون دلاری این کاهش می‌یابد. به‌علاوه، کاهش قیمت جهانی نفت سبب می‌شود که مصرف‌کنندگان، هزینه‌ کمتری را بابت حمل و نقل متحمل شوند.

با این وجود، با در نظر گرفتن گرایش‌های جهانی، وضعیت به‌گونه‌ای دیگر خواهد بود. در واقع، نوسانات قیمت در بازار و بازه زمانی‌ای که طی آن چنین نوساناتی رخ می‌دهد، تأثیرات متنوعی بر تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان دارد. این امر که تنها چندین ماه پس از آن‌که کارشناسان و متخصصان، قیمت 100 دلار به ازای هر بشکه را قابل‌قبول قلمداد کردند، قیمت جهانی 25 درصد کاهش یافت، بحث‌هایی را در رابطه با کشورهای عرضه‌کننده مطرح ساخته است. این بحث‌ها عموماً پیرامون سه مسئله است: وضعیت بودجه آن دسته از کشورهای تولیدکننده‌ای که وابسته به درآمدهای نفتی هستند، گردش پول در اقتصاد جهانی و پویایی تولید در دوره‌های آتی.

مخمصه‌ پیش‌روی اوپک و متعادل‌کردن بودجه‌ دولت‌ها

از لحاظ جنبه بودجه‌ای، کشورهای عمده صادرکننده نفت و گاز، ردیف‌های بودجه‌ای مربوط به امور مالی مختلف و هزینه‌های هر ساله خود را با توجه به قیمت پیش‌بینی‌شده نفت، تعیین می‌کنند. به این ترتیب، در حالی‌که کشورهایی نظیر ونزوئلا، روسیه، ایران و عربستان سعودی که متکی به درآمدهای نفتی هستند، از کاهش قیمت جهانی متضرر خواهند شد، اما از سوی دیگر، پذیرفته‌شدن قیمت 100 دلار به ازای هر بشکه به‌عنوان قیمت استاندارد، به نفع چنین کشورهایی است.

سازمان‌ کشورهای صادرکننده نفت (اوپک)، تلاش می‌کند تا به‌منظور به‌حداقل رساندن چنین نوساناتی از طریق افزایش یا کاهش سطح تولید، بازار نفت را تنظیم کند. در این میان، نقش پررنگ عربستان سعودی در چنین فرایندی را نباید نادیده گرفت. ایزاک آرنسدورف تحلیل‌گر بلومبرگ، ضمن تأکید بر قدرت عربستان سعودی، خاطرنشان می‌کند که این کشور در تعیین برندگان و بازندگان، دست بالا را دارد، چراکه بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت در جهان است. عربستان سعودی برای حفظ تعادل بودجه خود در سال 2014، به نفت بشکه‌ای 83.6 دلار نیاز دارد. بنابراین، با در نظر گرفتن ذخایر مالی عظیم این کشور، به نظر نمی‌رسد که کاهش قیمت نفت تأثیر مستقیمی بر ریاض داشته باشد. از طرف دیگر، عربستان در ماه سپتامبر سطح تولید خود را در راستای جبران کاهش سودهای نفتی، تا 9.65 میلیون بشکه در روز افزایش داد.

اما دیگر کشورهای تولیدکننده، به خوش‌شانسی عربستان سعودی نیستند. در واقع، تداوم روند نزولی قیمت به دلیل مازاد عرضه به بازار و کند شدن روند رشد تقاضا، تأثیری منفی بر دیگر اعضای اوپک دارد. سخنگوی لیبی در اوپک، در آستانه نشست آتی این سازمان، خواهان کاهش روزانه 500 هزار بشکه‌ای تولید نفت اوپک شده است. وی عنوان کرده است که در حال‌حاضر مازاد عرضه معادل یک میلیون بشکه در روز است. در هر صورت، تصمیم اوپک واجد اهمیت بسیاری است، چراکه اعضای این سازمان با نرخ تولید 30.9 میلیون بشکه در روز، یک‌سوم از سهم بازار نفت را تحت کنترل خود دارند. اما مقامات عربستان سعودی پیشاپیش ابزار داشته‌اند که با توجه به قصد ایران و عراق برای افزایش تولید در سال 2015، حاضر نیستند به‌تنهایی سطح تولید خود را کاهش دهند. در واقع، مقامات عربستان سعودی خواهان سهم مساوی همه اعضا از کاهش سطح تولید هستند.

در این میان، وضعیت روسیه تا حدودی متفاوت است. در واقع، این کشور تاکنون بارها از اقدامات تنظیمی اوپک، منتفع شده است. با این وجود، با توجه به کاهش 25 درصدی ارزش روبل، فشار تحریم‌های ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه روسیه و عزم دولت پوتین به‌منظور تحقق اصلاحات عمده‌ای که هزینه‌های دولت را افزایش خواهد داد، دولتمردان روسی باید مسئله قیمت نفت را مورد توجه جدی قرار دهند. در حال‌حاضر، وضعیت برای دولت پوتین چندان خوشایند نیست، چراکه قیمت زیر 100 دلار به ازای هر بشکه در سال 2015، به‌معنای کسری بودجه قابل‌توجه برای این کشور خواهد بود. آنتون سولیانوف وزیر امور مالی روسیه پیش از این در ماه سپتامبر اظهار کرد که کاهش قیمت نفت، بازبینی، نوسازی و اعمال برخی تغییرات جدی در برنامه بلندمدت مدرن‌سازی ارتش روسیه را ضروری ساخته است. نهایتاً، با توجه به تداوم سیر نزولی قیمت نفت و وضعیت مالی فعلی روسیه، اقتصاد این کشور در دو سال آتی هرچه بیشتر تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

گردش سرمایه و مازاد عرضه نفت به بازار جهانی

فشاری که در نتیجه کاهش قیمت نفت بر اقتصاد کشورهای تولیدکننده وارد آمده، ممکن است گردش پول و تقاضا برای آن را تضعیف کند. به عبارت دیگر، در عرصه اقتصاد جهانی، قیمت‌های بسیار بالا یا بسیار پایین، نتایج منفی را درپی خواهد داشت. در واقع، زمانی‌که قیمت در سطح بالایی قرار دارد، کشورهای تولیدکننده نفت به پشتوانه مازاد بودجه، به سمت افزایش ساخت‌وساز داخلی و هزینه‌های عمومی، متمایل می‌شوند. این امر، رشد اقتصادی را به‌دنبال خواهد داشت، چراکه سبب رونق تولید می‌شود. اما کاهش قیمت‌ها، کاهش هزینه‌ها را ضروری می‌سازد و به این ترتیب، تأثیری منفی بر رشد اقتصادی خواهد داشت. در نگاه اول، به نظر می‌رسد که چنین وضعیتی تنها تأثیرات منطقه‌ای را به‌دنبال دارد. اما با در نظر گرفتن تأثیر کاهش سرمایه‌گذاری‌های کشورهای تولیدکننده بر اقتصاد جهانی، آشکار می‌شود که کاهش عرضه پول متعاقب کاهش قیمت نفت بروز خواهد کرد. به این ترتیب، با کاهش سرعت گردش سرمایه احتمال آن می‌رود که رشد اقتصاد جهانی نیز کندتر شود.

از طرف دیگر، خطر دیگری هم وجود دارد و آن عبارت است از کاهش سرعت رشد عرضه جهانی نفت. در واقع، دو عامل افزایش تولید نفت و ارزش دلار ایالات متحده را نباید نادیده گرفت، چراکه هر دو بر کاهش اخیر قیمت جهانی نفت تأثیرگذار است. در این رابطه، دستاوردهای مثبت حاصل از بهره‌برداری از منابع نفتی در آبهای عمیق و نیز استخراج نفت شیل در ایالات متحده،  به‌سرعت سطح تولید کشورهای غیرعضو اوپک را افزایش داده است. این در حالی است که انتظار می‌رود تقاضای جهانی برای نفت کاهش یابد. بنابراین، قیمت‌های نفت در عین وجود مخاطرات ژئوپولتیکی، روند نزولی را طی می‌کند. در واقع، اگر ما داده‌های مربوط به تولید نفت در سال 2007 را مد نظر قرار دهیم، مشاهده می‌کنیم که سطح تولید ایالات متحده در آن زمان، 5 میلیون بشکه در روز بوده است. اکنون این نرخ به 8.5 میلیون بشکه در روز رسیده است. این افزایش حاکی از تغییر وضعیت عرضه نفت در آینده است. از آنجا که ایالات متحده رقابت با روسیه و عربستان سعودی در عرصه تولید نفت را آغاز کرده است و با توجه به کاهش تقاضای این کشور برای نفت وارداتی، تعادل در بازار به‌هم خورده است. اما با توجه هزینه‌های تولید نفت شیل که بین 50 تا 100 دلار برآورد می‌شود، هر 10 دلار کاهش قیمت جهانی نفت سبب خارج‌شدن تعدادی از چاه‌های شیل از چرخه تولید خواهد شد. به این ترتیب، سرمایه‌گذاری روی چاه‌های جدید کاهش می‌یابد و تولید در برخی چاه‌ها به دلیل عدم صرفه اقتصادی، به‌کلی متوقف می‌شود. چنین وضعیتی مانع افزایش سطح تولید ایالات متحده تا 9 میلیون بشکه در روز در آینده خواهد شد. به‌علاوه، در صورت تداوم سیر نزولی قیمت، استخراج نفت از منابع دریایی نیز به دلیل هزینه‌های بالای آن، کاهش خواهد یافت.

به این ترتیب، با در نظر گرفتن همه عوامل، این پرسش مهم مطرح می‌شود که آیا نوسانات قیمت نفت یک گرایش کوتاه‌مدت است یا حاکی از بروز رکود بلندمدت در بازار است. در صورتی‌که کاهش قیمت‌ها موقتی باشد، بدون اعمال مکانیسم‌های اصلاحی، پس از مدتی ثبات در بازار برقرار خواهد شد. با این وجود، در حالت بدبینانه، روند نزولی قیمت ادامه می‌یابد و تعادل بازار در قیمت حدود 60 تا 70 دلار به ازای هر بشکه برقرار خواهد شد. اگر این حالت متحقق شود، اعمال مکانیسم‌های اصلاحی مختلف، ضروری خواهد یافت. از این دیدگاه، مهم‌ترین چالش پیش‌رو، برآورد قیمت تعادلی نفت و مدت زمان رسیدن بازارها به این قیمت خواهد بود.