اهداف اخلاقی اجتماعی قصاص و فلسفۀ آن از دیدگاه اسلام

گروه مذهبی، بنا بر اعلام خبرگزاری های معتبر، عصر امروز (شنبه 17 خردادماه) مراسمی تحت عنوان جشن ملی بخشش با محوریت تجلیل از فعالان و تلاشگران عرصه بخشش و عفو جوانان در آستانه اعدام و با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی برگزار می‌شود و طی آن قرار است از خانواده‌های بخشنده و فعالان این عرصه قدردانی به عمل آید.

به گزارش بولتن نیوز، در این جشن که با طراحی و به همت معاونت ساماندهی امور جوانان وزارت ورزش و جوانان برگزار می‌شود، گروه‌های مختلفی ازجمله جمعی از مسئولان نظام، هنرمندان، ورزشکاران، فعالان اجتماعی، قضات مبتکر و خلاق در عرصه بخشش جوانان و... حضور خواهند یافت و از مهمترین اهداف برگزار کنندگان این جشن، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، ترویج فرهنگ بخشش و کنترل خشم در جامعه و در میان نسل جوان کشور می باشد.

عفو، رفتاری پسندیده و ممدوح در فرهنگ اخلاق اسلامی است که توصیه و ترویج آن قطعاً برای جامعه اسلامی آثار و برکات فردی و اجتماعی دارد. اما نباید فراموش کنیم که در تحلیلی نه چندان بدبینانه، موضع دلسوزانۀ برخی در ترویج عفو، به اجرای حکم الاهی قصاص تنه می‏ زند.

بنابراین ضمن حمایت همه جانبه از برگزاری این جشن و مراسم و اقداماتی از این دست و در این راستا، باید توجه داشته باشیم که قصاص حکم الاهی و واجب است، درحالی که بخشش و عفو، منزلت وجوبی دارد، هر چند که موکد اخلاقی است. به همین منظور قصد داریم در ادامه به تبیین برخی نکات پیرامون ارزش اجتماعی و اخلاقی حکم الهی «قصاص» بپردازیم:

قصاص چیست؟
قصاص یکی از موارد حقوق کیفری در اسلام است. قصاص در لغت به معنای پی گیری نمودن اثر چیزی است و در اصطلاح،«پی گیری نمودن و دنبال نمودن اثر جنایت است به گونه‌ای که قصاص کننده همان جنایتی که جانی بر او وارده ساخته است بر خود او وارد نماید»

قصاص یکی از احکام کیفری در اسلام است که قرآن آن را مایه حیات جامعه می داند. تشریع حکم قصاص برای جلوگیری از انتقام های کور و دور از عدالت، همچنین برای جلوگیری از جرأت یافتن جنایت کاران در قتل یا ضرب و جرح شهروندان، وضع شده است. حیات اجتماعی سالم در گرو وجود امنیت و آسایش عمومی و رعایت حقوق و تکالیف متقابل است و آسایش عمومی، در گرو حفظ اصول و ارکان یک حیات اجتماعی است. و حکم قصاص برای محافظت رکن مهم جامعه، یعنی جان افراد، در برابر جنایت کاران وضع شده است.

اهداف و مقاصد اخلاقی اجتماعی
هدف‌های اخلاق اجتماعی از دو جنبه قابل بررسی می باشد:
الف - جنبه فردی
ب - جنبه اجتماعی
 
الف) جنبه فردی: در اين جنبه مقاصد بسياری قابل ارايه است، از جمله:

1- تزكيه و سازندگی: اخلاق عامل مهمی برای تزكيه است. رهايی و تخليص از مقاصد اخلاق اجتماعی است. رها شدن از قيد و بندهايی كه بشر برای خود ساخته است و به كمك اخلاق می خواهيم نفس را از هر چه كه موجب لغزش است و از خودستایی ها و پليدی ها پاك كنيم و سعی می نماييم نفس را از عيوبی كه باعث مستور شدن نفخه ربانی است پاك و منزه سازيم.

2- بيداری وجدان: وجدان يك نعمت اهدايی از طرف خداست و در اخلاق اجتماعی قصد بر اين است كه اين وجدان كه رنگ و بوي الهي دارد و وديعه خدايی است صيانت و پاسداری شود و دائماً آن را بيدار و هوشيار نگه‌داريم.

3- شناخت و انجام وظيفه: به كمك اخلاق در وجود ما بصيرتی ايجاد می شود كه ما بتوانيم شناختی درباره وظيفه ما نسبت به معبودمان پيداكنيم و بدانيم كه جايگاه ما در جهان هستی كجاست؟ اخلاق اجتماعی در اين ميان به ما روش می دهد تا بتوانيم حوزۀ وظيفه عملی خود را درباره‌ آنچه كه مسئول هستيم، پيدا نمائيم.

4- سير به سوی تعالی: به قول مرحوم علامه طباطبايی انسان موجودی متعالی است و اگر اين تعالی را از او بگيرند از حيوانات نيز پست‌تر است.

(اولئك كالانعام بل هم اضل/ اعراف/179) در اخلاق اجتماعی هدف نهايی اين است كه از طريق سير و سلوك به سوی كمال شأن انسان بودن خود را حفظ كنيم و به كرامات نفسانی كه خداوند از روز اول خلقت ما در نظر گرفته برسيم. 

ب) جنبه اجتماعی: ‌در جنبه اجتماعی اخلاق نيز مقاصدی مطرح است:

1- تنظيم و تحكيم روابط انسانی: نگاه اسلام اين است كه همه انسان ها از يك اصل و تبار و ريشه‌اند (هوالذی خلقكم من نفس واحده - اعراف/189)  و يا در جای ديگر می فرمايد: (كان الناس امه واحده) - بقره/213) حال كه انسان ها همه از يك اصل و نسبند پس بايد روح انسانی بر روابط آنان حاكم شود يعنی خودستايی ها و خودبينی ها محو شود و جای آن را برادری و مودت و حسن تعاون و تعاضد در بين همنوعان بگيرد.

در مجموعه ورام جلد يك صفحه 12 - حديثی زيبا از امام موسی بن‌جعفر(ع) آمده است:

تمام مردم روی زمين مشمول رحمت و فيض الهی می شوند مادامی كه به اين 3 اصل اساسی عمل كنند: بشر دوست باشند - در امانت ها خيانت نكنند - عملاً پيرو حق و عدالت باشند.

2- حفظ و رعايت حقوق: اسلام به حقوق فردی و اجتماعی بسيار اهميت داده است و اين اهميت تاحدی است كه رسول اكرم(ص) حاضر می شود اگر خطايی از او سر بزند قصاص دهد و برای حقوق همگانی نيز اين اهميت را قايل است. و يا امير‌المومنين(ع) در زمان خلافت خود با مرد مسيحی كه مدعی است به حضور قاضی می روند و حق آن مرد را نيز محترم می شمارد.

در اين جامعه انسان مسلمان بر مسلمان ديگر حقوقی دارد، امام صادق(ع) در اين باره می فرمايند: "مسلمان برادر مسلمان و چشم و آينه و راهنمای اوست. نسبت به او خيانت نمی كند، نيرنگ نمی زند و ستم روا نمی دارد به او دروغ نمی گويد و غيبتش نمی كند (وسايل‌الشيعه عاملی جلد5 ص543)

3- تأمين امنيت و رفاه: اخلاق اجتماعی زمينه را برای برقراري صلح و آرامش جهانی فراهم می كند. محيط زندگي در سايه آن آرام می شود و از برخوردها جلوگيری به عمل می آيد و درگيري ها و كينه‌ها جايشان را به رحمت و صفا می دهد. و با رعايت اخلاق صفا و صميميت در جامعه گسترش می يابد و حريم و شخصيت افراد اجتماع حفظ می شود.

قرآن می فرمايد: (واطيعواالله ورسوله و لا تنازعوا فتفشلو و تذهب ريحكم) (انفال/46)  همه پيرو خدا و رسول باشيد و هرگز راه اختلاف نپوييد كه در اثر تفرقه ترسناك و ضعيف شده و قدرت شما نابود خواهد شد)  يا در جاي ديگر می فرمايد: انما يريدالشيطان ان يوقع بينكم العداوه والبغضاد/مائده/91)  شيطان می خواهد در ميان شما عداوت و دشمنی ايجاد كند.

اهميت اخلاق اجتماعی: مكتب اسلام در همه زمينه‌ها از جمله اخلاق دارای ديدگاه های بسيار وسيع می باشد كه بر اساس وعدۀ الهی و هم بر اساس تجارب اجرای آنها برای فرد و جامعه سعادت ‌آفرين است. در اسلام موضوع اخلاق اجتماعی از اهم مسايل و مساله تزكيۀ نفس و آراسته شدن به اخلاق حميده از عوامل سعادت ذكر شده است.

در قرآن آمده است: (و قد افلح من زكاها - شمس/)9  يعنی رستگاری و سعادت فرد در گرو پاكی و تزكيه نفس اعلام شده است.

پيامبر(ص) می فرمايند: انی بعثت لاتمم مكارم‌الاخلاق)  من از طرف خدا برانگيخته شدم تا مكارم اخلاق را به كمال رساند. و تمام كنم (مستدرك وسايل‌الشيعه جلد 2 - ص 282)

امير‌المومنين(ع) در كلامی زيبا بر اهميت اخلاق صحه گذاشته و تهذيب نفس را در انسان ها با اهميت دانسته است و رعايت آن را مايه خوش بختی انسانها دانسته می فرمايد: "بر فرض اينكه اميدي به بهشت و ثواب و بيمی از دوزخ و عقاب نداشتيم باز شايستۀ آن بود كه ما در پی مكارم اخلاق باشيم زيرا خوشبختی و سعادت را از اين طريق می توان به دست آورد"

امام صادق(ع) می فرمايند:  سه چيز است اگر كسي براي خدا يكي از آنها را انجام دهد بهشت را بر او واجب می كند:  1- انفاق در حال فقر 2 - خوشرويی باهمه مردم 3 - رعايت انصاف نسبت به ديگران

و امام باقر(ع) می فرمايد: "شخصی نزد پيامبر آمد و گفت ای رسول خدا مرا سفارش كنيد ازجملۀ سفارشات اين بود كه برادرت را باچهرۀ باز ملاقات كن"