آیا ایران توان صادرات گاز به اروپا را دارد؟

ارسلان ظاهری بیرگانی* - 28 اردیبهشت امسال بود که معاون امور بین الملل وزیر نفت ایران، با تشریح ۳ مسیر ایران برای «صادرات گاز به اروپا» با تاکید بر اینکه ایران با روسیه برای حضور در بازار گاز اروپا رقابتی ندارد، اعلام کرد: ایران به دنبال یک معامله برد – برد گازی با کشورهای اروپایی است.

این خبر به سرعت در رسانه های داخلی و خارجی بازتاب گسترده ای در پی داشت و برخی از تحلیل گران غربی، در تشریح این موضوع نوشتند؛ در تحریم غرب علیه روسیه، ایران می خواهد همان نقشی را بازی کند که عربستان در تحریم نفتی ایران توسط غرب ایفا کرد. بدین صورت که با کاهش سهم ایران در بازار فروش نفت جهان، تنها کشوری که به خوبی این خلاء را پر کرد عربستان بود و حال نیز در صورت تحریم گازی غرب علیه روسیه(که بخش اعظمی از درآمد روسیه از محل فروش گاز است)، ایران نیز می خواهد این خلاء را پر کند.

پایگاه تحلیلی International Policy Digest نیز با انتشار تحلیلی در این باره، سعی کرد به این سوال پاسخ دهد که: چگونه ایران می تواند اروپا را از سلطه انرژی روسیه نجات دهد؟ (۱)

در این مطلب، صرفنظر از نگاه های متفاوت پیرامون موضوع «صادرات گاز ایران به اروپا»، آخرین وضعیت مصرف گاز در ایران و اروپا مورد بررسی قرار خواهد گرفت. از میزان تولید، مصرف،

* گاز در جهان:

۱- بر طبق آمارهای جهانی، منطقه اروپای غربی با ۲% و منطقه خاورمیانه (آسیای جنوب غربی) با ۳۸% به ترتیب کمترین و بیشترین «ذخایر گازی جهان» را در اختیار دارند.

ذخایر گاز طبیعی در جهان در سال ۲۰۱۱ – حجم کل ذخایر: ۲۰۸ میلیارد متر مکعب (منبع: Eurogas 2011)

2- آمریکای شمالی با ۲۶%، منطقه شوروی سابق با ۱۹% و اروپا با ۱۸% به ترتیب بزرگترین مناطق پرمصرف گاز در جهان در سال ۲۰۱۰ بوده اند.

مصرف جهانی گاز در سال های ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ (منبع: EIA)

* مصرف گاز در اروپا:

۳- گاز طبیعی ۲۳ % از سبد انرژی مصرفی اروپا (تمام اعضای اتحادیه اروپا به اضافه ترکیه، نروژ، سوئیس و کشورهای بالکان غیر اتحادیه اروپا) در سال ۲۰۱۳ را تشکیل می دهد. به تعبیر دیگر کشورهای اروپائی در این سال به میزان ۱۸٫۷ تریلیون فوت مکعب ( TCF ) گاز طبیعی مصرف کرده اند.

گاز طبیعی ۲۳% از انرژی اولیه مصرفی در اروپا را تشکیل می دهد(منبع: Eurogas 2011)

۴- در اروپا بیشترین میزان مصرف گاز در بخش «مسکونی و تجاری- Residential & Commercial» است (با سهم ۳۵%) و کمترین میزان مصرف آن در بخش «حمل و نقل- Transport» است. (شایان ذکر است ایران با دارا بودن بیش از سه میلیون خودرو گاز سوز، از این حیث در دنیا در رتبه اول قرار دارد).

سهم بخش های تجاری و مسکونی، صنعت، نیروگاه ها و حمل و نقل در مصرف گاز در اروپا(منبع: Eurogas 2011)

5- اروپا برای وارد کردن گاز مصرفی مورد نیاز خود از دو طریق اقدام می کند؛

الف) واردات از طریق خط لوله - Pipelines

ب) از طریق گاز طبیعی مایع شده – LNG(Liquefied natural gas)

اروپا ۷۵% از گاز وارداتی خود را از طریق خط لوله وارد می کند. (منبع: Eurogas 2011)

۶- اروپا ۳۳% از گاز مصرفی مورد نیاز خود را از طریق «تولیدات بومی و داخلی» خود تامین می کند، طبق آمار سال ۲۰۱۱ همچنین اروپا ۲۴% از حجم گاز مورد نیاز خود را از روسیه وارد می کند، این در حالی است که طبق جدیدترین آمار اعلام شده در سال ۲۰۱۴، روسیه ۳۰ درصد (معادل ۵٫۷TCF)از حجم گاز مصرفی مورد نیاز اروپا را تامین کرده است.

همچنین طبق اعلام آژانس بین المللی انرژی، شرکت گازپروم روسیه ۱۶ ٪ (معادل ۳٫۰ TCF ) از کل گاز مصرفی اروپا را از طریق شبکه خط لوله اوکراین ارسال می کند.

روسیه بزرگترین کشور خارجی تامین کننده گاز اروپا. (منبع: Eurogas 2011)

7- کشور قطر بزرگترین تامین کننده LNG مصرفی اروپا در سال ۲۰۱۱ بوده است و پس از آن کشورهای نیجریه و الجزایر در مقام های بعدی قرار دارند و این در حالی است که قطر بعنوان اصلی ترین رغیب ایران در حوزه میادین مشترک گازی است و طبق آخرین برآوردها روزنامه معادل سه برابر ایران از میدان مشترک پارس جنوی گاز برداشت می کند.

قطر بزرگترین تامین کننده LNG مصرفی اروپا در سال ۲۰۱۱ (منبع: Eurogas 2011)

* گاز در ایران:

۸- ایران، یکی از مهمترین کشورهای برخوردار از ذخایر عظیم انرژی خاورمیانه در این منطقه‌ است. ایران از لحاظ منابع نفتی رتبه چهارم و از لحاظ منابع گازی رتبه اول جهان را در اختیار دارد. (۲)

ذخایر عمده اثبات شده گاز طبیعی در جهان (۲۰۱۲)-بیشترین ذخایر مربوط به ایران است(منبع:BP)

9- در رتبه بندی عمده ترین کشورهای تولیدکننده گاز طبیعی در دنیا، کشور ایران با یک فاصله قابل توجه بعد از کشورهای آمریکا و روسیه در رتبه سوم قرار دارد. این موضوع حکایت از آن دارد که ایران علی رغم دارا بودن منابع سرشار گاز طبیعی، اما تا کنون به دلایل مختلف موفق به تولید و بهره برداری قابل توجه از این منابع نشده است.

مهم ترین کشورهای تولید کننده گاز طبیعی در جهان (۲۰۱۲)-ایران با فاصله زیادی در رتبه سوم است(منبع:BP)

10- همانگونه که در تصویر زیر قابل مشاهده است، در فاصله بین سال های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۲ ، همواره میزان «تولید گاز طبیعی» در ایران برابر بوده است با میزان «مصرف گاز طبیعی» در کشور و این نکته گویای آن است که علی رغم وجود پتانسیل بالا برای تولید و صادرات گاز، اما میزان تولید گاز ایران هنوز نتوانسته است از میزان مصرف گاز کشور فاصله بگیرد و لذا برای اینکه ایران بتواند در بازارهای جهانی صادرات گاز، نقش جدی ایفا کند می بایست از یک سو سعی کند تا مصرف داخلی خود را «کنترل و مدیریت» کند و از سوی دیگر تلاش کند تا با سرمایه گذاری های گسترده، ظرفیت های بالقوه صادراتی را بالفعل کند.

میزان تولید و مصرف گاز طبیعی در ایران بین سال های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۲ (منبع: BP)

۱۱- در افق چشم انداز ۱۴۰۴ آمده است که؛ «دستیابی به جایگاه سوم صادرکنندگان گاز در جهان با سهم ۸ تا ۱۰ درصد از تجارت جهانی گاز».این در حالیست که ایران در حال حاضر در بین ۱۰ صادرکننده برتر گاز در بازارهای جهانی جایگاهی ندارد و تنها در بین کشورهای صادر کننده گاز (اوپک گازی) رتبه ای بهتر از هشتم را به خود اختصاص نداده است.

10 کشور صادر کننده بزرگ گاز جهان – ایران در بین ۱۰ صادر کننده بزرگ گاز جایگاهی ندارد.

ایران در بین انجمن کشورهای صادر کننده گاز (اوپک گازی) رتبه هشتم را دارد.

نتیجه گیری:

الف) بر مبنای آنچه گفته شد، اگر چه ایران در منطقه ای واقع شده است که آن را «قلب انرژی جهان» می نامند و اگر چه ایران دارای بزرگترین منابع گازی جهان است، اما همانگونه که نشان داده شد بدلیل مصرف روز افزون گاز در داخل از یک طرف (گازرسانی به ۹۹۵ شهر و ۱۴۸۲۸ روستا در سال های بعد از انقلاب، تردد بیش از ۳ میلیون خودروی گاز سوز در کشور، بالا بودن شدت مصرف انرژی در کشور و …) و همچنین عدم سرمایه گذاری کافی در پروژه های تولید و انتقال گاز طبیعی باعث شده است تا در سال های گذشته توفیق چندانی در عرصه رقابت در بازارهای جهانی گاز بدست نیاورد.

ب) بر طبق گزارش نهادهای رسمی(۳) علی رغم صادرات روزانه گاز ایران به کشورهای ترکیه، ارمنستان و سوآپ به آذربایجان(برای تحویل به نخجوان)، این میزان گاز صادراتی با حجم ۲۵٫۹۶ میلیون متر مکعب در روز تنها ۶% از حجم گاز تولیدی در کشور را به خود اختصاص می دهد و این در حالی است که در برنامه پنج توسعه برنامه صادرات گاز طبیعی از طریق خط لوله به نحوی تدوین شده است که در انتها روزانه ۲۰۲٫۱ میلیون متر مکعب گاز طبیعی در روز می بایست صادر شود.(یعنی تقریباً ۱۰ برابر حجم صادراتی گاز فعلی).

ج) اعلام خبر «آمادگی ایران برای صادرات گاز به اروپا» توسط معاون وزیر نفت در حالی صورت پذیرفته است که ایران فعلاً توان صادرات گاز به اروپا را ندارد، اگر چه طرفیت بالقوه آن را داراست.

د) اهمیت «دیپلماسی انرژی» حکم می کند تا معاون امور بین الملل وزیر نفت (که این روزها وزیر متبوعش را وزیر خارجه دوم هم می نامند)، به گونه ای عمل کند که؛ وقتی ایران در یک معادله پیچیده سیاسی در حال مذاکره با قدرت های ۵+۱ است، بهانه به دست دشمن برای فشار بیشتر به کشور ندهد. در اینجا باید پرسید؛ کدام عقل سلیم حکم می کند، در حالیکه روسیه و غرب بر سر مسائل اوکراین در یک «رویارویی و نبرد جدی» وارد شده اند، معاون محترم وزیر نفت با اظهارات اینچنینی بهانه به دست دشمنان بدهد؟!

هـ) کارشناسان انرژی دنیا با شناخت کامل از ظرفیت های بالقوه گازی ایران، بدرستی لقب «فیل در درون اتاق-elephant in the room» را برای کشورمان برگزیده اند، فیلی که اگر راه برون رفت آن از اتاقِ محدودیت ها، کاستی ها و بی لیاقتی ها بخوبی فراهم شود، دیگر کسی را یارای مقابله با او نیست. خواه آن کس روسیه باشد، خواه غرب!

* کارشناس ارشد اقتصاد انرژی

پی نوشت ها:

۱) How Iran can save Europe from Russian Energy Dominance

2)According to Oil & Gas Journal, as of January 2011

3) گزارش شماره ۱۳۶۲۵ مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی