چگونه شیر و خورشید به نشان "الله" تبدیل شد

شیر و خورشید نشانی است که تا پیش از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ نماد ملی ایران بود. این نشان تلفیقی از سنن کهن میان‌رودان، ایران ، عرب ، ترک ، یهودی و مغول است. شیر و خورشید در اصل نشان ستاره‌بینی، خورشید در صورت فلکیِ اسد (شیر) در منطقةالبروج بوده‌است. در دوران حکومت سلسله‌های ترک و از حدود قرن ششم هجری، علامت شیر و خوشید از ستاره‌بینی وارد کارهای هنری در قلمرو اسلامی از مصر تا آسیای میانه شدشیر و خورشید نیز بی‌گمان یکی دیگر ا‌ز نشان‌‌های ملی ایران است که سابقه‌ای بسیار کهن دارد. کهن‌ترین پیشینه این اثر ملی مربوط به استوانه‌ای است مربوط به «پادشاه سوسه‌تر پادشاه میتانی» است که در حدود 1450 سال پیش از میلاد سلطنت می‌کرده است. در این استوانه شکل خورشید با بالی گشوده نمایان است و میله‌ای در وسط آن قرار دارد و دو شیر در طرفین آن واقع است. آثار دیگر هخامنشان و چندین سنگ نگاره از شیر‌نشان از قدرت کشور ایران دارد.

نخستین تصویر بر روی پرچم ایران

در سال 355 خورشیدی 976 میلادی که غزنویان، با شکست دادن سامانیان، زمام امور را در دست گرفتند، سلطان «محمود غزنوی» برای نخستین بار دستور داد نقش یک ماه را بر روی پرچم خود که رنگ زمینه آن یک‌سره سیاه بود زردوزی کنند. سپس در سال 410 خورشیدی 1031 میلادی سلطان «مسعود غزنوی» به انگیزه دل‌بستگی به شکار شیر دستور داد نقش و نگار یک شیر جای‌گزین ماه شود و از آن پس هیچ‌گاه تصویر شیر از روی پرچم ملی ایران برداشته نشد تا انقلاب ایران در سال 1357خو‌رشیدی.

افزوده شدن نقش خورشید بر پشت شیر

در مورد علت استفاده از خورشید دو دیدگاه وجود دارد، یکی این‌که چون شیر گذشته از نماد دلاوری و قدرت، نشانه ماه مرداد (اسد) هم بوده و خورشید در ماه مرداد در اوج بلندی و گرمای خود است، به این ترتیب هم‌بستگی میان خانه شیر (برج اسد) با میانه تابستان نشان داده می‌شود. نظریه دیگر بر تاثیر آیین مهرپرستی و میتراییسم در ایران دلالت دارد و حکایت از آن دارد که به دلیل تقدس خورشید در این آیین، ایرانیان کهن ترجیح دادند خو‌رشید بر روی سکه‌ها و پرچم بر پشت شیر قرار گیرد.

پرچم در دوران صفویان

پرچم ایران در بقیه دوران حاکمیت صفویان سبز رنگ بو‌د و شیر و خورشید را بر روی آن زردوزی می‌کردند. پرچم سه رنگ عهد نادر مادر پرچم سه رنگ فعلی ایران است. زیرا در این زمان بود که برای نخستین بار این سه رنگ بر روی پرچم‌های نظامی و ملی آمد، هر چند هنوز پرچم‌ها سه گوشه بودند.

تغییر اساسی در شکل و رنگ پرچم داده شد، یکی این که شکل آن برای نخستین بار از سه گوشه به چهارگوشه تغییر یافت و دوم این که «آقامحمدخان» سه رنگ سبز و سفید و سرخ پرچم نادری را برداشت و تنها رنگ سرخ را روی پرچم گذارد. دایره سفید رنگ بزرگی در میان این پرچم بود که در آن تصویر شیر و خورشید به رسم معمول وجود داشت با این تفاوت بارز که برای نخستین بار شمشیری در دست شیر قرار داده شده بود.

پرچم در دوران قاجار

در عهد «فتحعلی شاه قاجار»، ایران دارای پرچمی دوگانه شد. یکی پرچمی یک‌سره سرخ با شیری نشسته و خورشید بر، پرچمی سفید رنگ منقوش به شیر و خو‌رشید و شمشیر. سال‌ها بعد، «امیرکبیر» از این ویژگی پرچم‌های سه گانه دوره فتحعلی شاه استفاده کرد و طرح پرچم امروزی را ریخت و علاوه بر آن همان رنگ‌های پرچم نادر را پذیرفت و‌ دستور داد شکل پرچم مستطیل باشد. برای نخستین بار در زمان محمدشاه قاجار (‌جانشین فتحعلی شاه‌) تاجی بر بالای خورشید قرار داده شد.

در سال 1252 هجری قمری در زمان محمد شاه قاجار نظام نامه‌ای تدوین شد که درباره پرچم ایران چنین نوشته است: «پس برای هر دولتی نشانی ترتیب داده‌اند. دولت ایران را هم نشان شیر و خورشید متداول بوده است و هم‌اکنون نیز همین است. قریب سه هزار سال بلکه بیشتر از زمان زرتشت هم ‌این علامت بوده زیرا نشان آفتاب و نیروی شگفت‌انگیز خداوند است و شیر هم نشان از قدرت و هم برای آن‌که اکثر شهرهای ایران در اقلید چهارم واقع است و حرکت شمس هم در فلک چهارم است از این جهت شیر و خورشید را تغییر نداده‌اند و همان قرار سابق امروز برقرار است.»

با پیروزی جنبش مشروطه‌خواهی تدوین قانون اساسی در اصل پنجم متمم قانون اساسی آمده بود: «الوان رسمی بیرق ایران، سبز و سفید و سرخ وعلامت شیر و خورشید است.»این نشان بنا به گفته مورخین به زمان شاهنشاهی «بهرام گور» باز می‌گردد. بنا به گفته فردوسی بزرگ بهرام گور شاهنشاه ساسانی خود را یکی از وارثان اصلی تاج و تخت کیانی ایران زمین می‌دانسته ولی می‌دید که به جای او خسرو به تخت شاهنشاهی رسیده و بزرگان کشور به پادشاهی او رای داده‌اند.

پس بنای پس گرفتن تاج کیانی از خسرو را گذاشت و به همین جهت تاج شاهنشاهی ایران بنا به درخواست او در وسط میدان شهر گذاشته شد و دو شیر را برای حفاظت از آن رها کردند. مقرر شد هر یک از دو شاهزاده (خسرو و بهرام‌) اگر توانستند تاج شاهنشاهی ایران را ا‌ز بین دو شیر رها سازند آن شخص پادشاه رسمی ایران خواهد شد. روز موعود خسرو از این کار دوری کرد و ریسک اش را نپذیرفت و میدان به بهرام واگذار شد.

بهرام با شجاعت و مهارت و نبردی طولانی توانست تاج را بردارد و در نهایت با گرزی هر دو شیر را از پای در آورد. هم ‌این امر موجب شد از زمان ناصرالدین شاه سرداران و فرماندهان بر کلاه خود هم‌چنین علامتی را نصب کنند. مهر سلطنتی ایران نیز که دو شیر محافظت از تاج شاهنشاهی را بر عهده دارند از آن زمان سرچشمه گرفته است. امروزه کشور پادشاهی انگلستان نیز نمادی بسیار شبیه به این نشان ایرانی برای خود بر گزیده‌اند.

رضا شاه پهلوی و پرچم

در زمان وی سه درفش ملی و‌جود داشت:

پرچم رسمی ایران (دولتی): سبز و سفید و قرمز با شیر و خورشید و تاج سلطنتی و شمشیر

پرچم نظامی: سبز و سفید و قرمز به هم‌راه شیر و خورشیدی و تاج شاهنشاهی که اطراف آن را برگ خرما گرفته است.

شمشیرپرچم ملی: سبز و سفید و قرمز بدون شیر و خورشید که برای جشن‌ها موسسات و اماکن برافراشته می‌شد. رضا شاه به همراه درفش تاج‌گذاری‌اش جنس درفش رضا شاه پهلوی از ابریشم به رنگ آ‌بی آسمانی بوده است و در بالای آن آرم شیر و خورشید به همراه تاج سلطنتی و برگ‌های خرما منقوش بوده است .

پرچم ملی: سبز و سفید و قرمز بدون شیر و خورشید که برای جشن‌ها  موسسات و اماکن برافراشته می‌شد.

محمد رضا شاه پهلوی و پرچم

در سال 1336 منوچهر اقبال، نخست وزیر وقت به پیشنهاد هیاتی از نمایندگان وزارت‌خانه‌های خارجه، آموزش و پرورش و جنگ طی بخش‌نامه‌ای ابعاد و جزییات دیگر پرچم را مشخص کرد. بخش‌نامه دیگری در سال 1337 در مورد تناسب طول و عرض پرچم صادر شد و طی آن مقرر شد طول پرچم اندکی بیش از یک برابر و نیم عرضش باشد .بنابراین، نشان شیر و خورشید را می‌توان نتیجه‌ی هوس‌بازی یک پادشاه سلجوقی (که ریشه در آسیای صغیر دارند) دانست. بعدها سکه‌زنان، بی‌آنکه تاریخچه و معنای این نشان را بدانند آن را به کار بردند. به تدریج خورشید روی سکه‌ها پایین‌تر آمده و به پشت شیر می‌رسد و نقش زن نیز از چهره‌ی خورشید پاک می‌شود. بعد از اشغال ایران توسط مغول، پادشاهان این سلسله، غازان‌خان و سلطان محمد خدابنده نیز از این نقش بر روی سکه‌های خود بهره می‌بردند.شاهد دیگری که نشان می‌دهد منظور از شیر و خورشید در آن زمان، یک علامت خاص نبوده و فقط طالع پادشاه را نشان می‌داده، سکه‌ی شاه طهماسب است که خورشید بر روی بره‌ای نشسته است. زیرا طالع شاه طهماسب در ماه حمل(بره) قرار داشت.

پرچم بعد از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی ایران، نشان شیر و خورشید یک نشان طاغوتی و نماد شاهنشاهی تلقی شده و در نتیجه نمی‌توانست در دولت انقلابی جایی داشته باشد. بنابراین از گرافیست‌ها و هنرمندان دعوت به عمل آمد تا نشان مخصوص جمهوری اسلامی را طراحی کرده و به دفتر نخست‌وزیری ارائه نمایند.ظاهرا اولین نشانی که پذیرفته شد، طرحی بود که «در آن یک مشت گره‌کرده به همراه چند ستاره دیده می‌شد. حتی این طرح را بر روی برخی اسکناس‌ها چاپ کردند». ولی در نهایت با آن موافقت نشدسرانجام طرح «دکتر حمید ندیمی» که با الهام از آیات سوره‌ی مبارکه‌ی حدید طراحی شده بود مورد پذیرش قرار گرفت. وی اکنون دانشیار دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی است و دارای مدرک دکترای مهندسی معماری از انگلستان است.
او در مورد طراحی این نشان می‌گوید:«قبل از انقلاب در جلسات دکتر شریعتی شرکت می‌کردم. ایده‌ی چنین کاری را در این جلسات و زمانی که تفسیر سوره حدید مطرح بود به دست آوردم. علاقه داشتم برای جهان اسلام یک نشان درست کنم. وقتی حضرت امام(ره) فرمودند که نشان شیر و خورشید باید عوض شود و کشور به نشان جدیدی نیازمند است، به صورت جدی ایده‌ام را پیگیری کردم و به مرور سیاه‌مشق‌های قبلی پرداختم.دولت در آن سال‌ها، پس از صحبت امام (ره) مسابقه‌ای عمومی گذاشت که هرکس تمایل دارد طرح و نشان خود را ارسال کند.»
دکتر ندیمی مفهوم و ریشه‌ی طرح خود را به صدر اسلام بازمی‌گرداند: «هلال‌های تعبیه‌شده در این آرم از نقش مبارکی ریشه می‌گیرد که حضرت رسول (ص) بارها با شمشیر مبارکشان به عنوان امضا بر روی شن‌ها ترسیم کرده‌اند.این طرح پنج بخش دارد که نشان‌دهنده پنج اصل دین است. اصل توحید را در حکم عمود دو ساقة اصلی در میان خود دارد. علاوه بر کلمة الله که در ترکیب اصلی آن دیده می‌شود، لااله‌الاالله نیز در آن مستتر است. تقارن‌های این آرم هم نشانة تعادل و توازن است.»

در اصل هجدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1358 در مورد پرچم گفته شده است که پرچم جمهوری اسلامی از سه رنگ سبز، سفید و سرخ تشکیل می‌شود و نشانه جمهوری اسلامی در وسط آن قرار دارد و شیر خورشید را بدلیل نشان شاهنشاهی بودن حذف کردند. ولی پس از 27 سال در سال 1384 مجلس شورای اسلامی در «قسمت تحقیقات مجلس» با بررسی‌های تاریخی نشان شیر و خورشید را یک نماد ملی و ایرانی نامید و در طی گزارشی که در روزنامه آفتاب یزد انتشار یافت آن را بی‌ارتباط به نشان شاهنشاهی ایران دانست و پیشنهاد بازگشت تندیس شیرهای ایرانی در میادین و ساختمان‌های دولتی را دادند.کلمه‌ی الله به صورت کروی طراحی شده تا نشان‌دهنده پیام جهانی آن باشد.
در19 اردیبهشت 1359 آقای هاشمی رفسنجانی با او تماس می‌گیرد و می‌گوید: «آقای ندیمی، طرح شما در شورای انقلاب تصویب شده و حضرت امام هم آن را تنفیذ کرده‌اند» و به این ترتیب با تصویب نشان جمهوری اسلامی، کار طراحی پرچم جمهوری اسلامی نیز به دکتر ندیمی سپرده می‌شود. بنابر نص قانون اساسی، پرچم رسمی ایران باید علاوه بر «علامت مخصوص جمهوری‌اسلامی» دارای «شعار الله‌اکبر» نیز باشد.دکتر ندیمی از شعار بودن الله‌اکبر، تکرار را اقتباس می‌کند و «یازده الله‌اکبر در بالا و یازده الله‌اکبر» در پایین پرچم جمهوری اسلامی قرار می‌دهد که مجموعا بیست و دو الله اکبر و یادآور روز پیروزی انقلاب اسلامی با شعار الله اکبر می‌شود.کلمه قرمز «الله» منقوش بر پرچم جمهوری اسلامی بیان‌گر مبداء و منتهای آفرینش است (الی الله المصیر) و هدف و غایت حکومت اسلامی را نشان می‌دهد.

جزء قائم میانی نشان جمهوری اسلامی، در ترکیب با شکل تشدید که در خط فارسی و عربی نشانه شدت است شمشیر را تداعی می‌کند و به شکل قائم و ایستاده که خود نماد و قدرت و استحکام و ایستادگی است. این طرح یک برداشت از کلمه «حدید» یا آهن در قرآن است و تقارن طرح الله نیز از همین آیه نشأت می‌گیرد:«انزلنا الحدید فیه باس شدید» یک ترکیب کاملا متقارن بیانی همراه با تعادل و توازن.
قالب راست گوشه خط نوشته «الله اکبر» یادی است از کوبندگی این شعار که براستی سلاحی بود پیروز در دست مجاهدان انقلاب اسلامی. خط به کار رفته در نگارش شعارهای الله اکبر، خط بنایی است که در گنبدها و مناره‌های مساجد اسلامی به کار می‌رود و اکنون بر بلندای پرچم ایران نشسته است. تکرار این شعار در ترکیب کلی پرچم حاشیه‌هائیست که دو رنگ سرخ و سبز را به رنگ سفید وصل می‌کند. اگر سفید نشانه‌ای از توحید باشد-که سفید ترکیب و توحید همه رنگ‌هاست- رنگ سرخ پرچم را که نشانه خون و جهاد است به رنگ سبز که می‌تواند نمادی از آرمان‌های والای اسلام باشد پیوند می‌زند.
و گوئی لاله، لااله الااله در زمین الله اکبر و هم زیر آسمان الله اکبر روئیده است و این پیام شهیدان اسلام است.به گفته‌ی حمید ندیمی «این پرچم به امیدِ سپردن به دست امام زمان عجل الله تعالی فرجه شریف و دولت کریمه‌ی ایشان» طراحی شده است.

انقلاب ما با الگو گرفتن از قیام امام حسین(ع) و اسلام ناب تشکیل شد و تمام نماد های طاغوت به فرمان امام از بین رفت و بجای آن‌ها نمادهای اسلامی جایگزین شد.  شعار ما در طول انقلاب "لا اله الا الله" بوده وخواهد بود؛ ما همواره بر این شعار مصمم بوده‌ایم و آن را پایه و اساس هرچیزی دانستیم و به همین دلیل هم بجای عکس شیر و خورشید شعار " لا الا الا الله" و اسم اعظم خدا را انتخاب کردیم. ما طاغوت را با همه نمادها و عواملش سرنگون کردیم و امام هم در همین راستا دستور جایگزینی "کلمه‌ الله" را به جای نماد شیر و خورشید صادر کردند.

از سوی دیگر، امام خمینی (ره) نیز به زعم یونسی جزو آن عده‌ای بوده‌اند که نماد شیر و خورشید را یک نماد سلطنتی می‌دانستند و بر اساس همین ایشان 36 سال پیش در تاریخ 57/12/10 در مدرسه فیضیه قم و در جواب به افرادی که خواهان ماندگاری نمادهای سلطنتی در کشور هستند، می‌فرمایند: ما مبارزۀ با فساد را با دایرۀ امر به معروف و نهی از منکر که یک وزارتخانۀ مستقل بدون پیوستگی به دولت، با یک همچو وزارتخانه‏‌ای که تأسیس خواهد شد ان‏شاءاللّه‏ مبارزۀ با فساد می‏‌کنیم؛ فحشا را قطع می‏‌کنیم؛ مطبوعات را اصلاح می‏‌کنیم؛ رادیو را اصلاح می‏‌کنیم؛ تلویزیون را اصلاح می‌کنیم؛ سینماها را اصلاح می‏‌کنیم. تمام اینها به فرم اسلام باید باشد. تبلیغات، تبلیغات اسلامی، وزارتخانه‌‏ها، وزارتخانه‏‌های اسلامی، احکام، احکام اسلام. حدود اسلام را جاری می‏‌کنیم؛ خوف از اینکه غرب نمی‌‏پسندد نمی‏‌کنیم.