ترجمه و نقد مقاله اتحاد بازار و مسجد

انقلاب اسلامی ایران از جمله مردیم ترین انقلابهای جهان به شمار می‌آید (تدا اسکاچپول1982) این انقلاب با هدایت روحانیت وحضور تمامی اقشار جامعه ایران به پیروزی رسید. بررسی نقش طبقات تأثیر گذار جامعه ایرانی در این انقلاب می‌تواند به تبیین چگونگی وقوع این رخداد تاریخی کمک شایانی کند.

ترجمه و نقد مقاله اتحاد بازار و مسجد

مترجم: مرتضی رفیعی بصیری
کارشناس ارشد روابط بین الملل

پروفسور احمد اشرف ایرانی مقیم ایالات متحده و مدرس جامعه شناسی و تاریخ اجتماعی ایران در دانشگاه‌های پنسیلوانیا، پرینستون، کلمبیا و تهران در مقاله‌ای سعی کرده است به تبیین نقش اتحاد دو نهاد اجتماعی بازار و مسجد در انقلاب اسلامی بپردازد. موضوعات مطرح شده در آثار اوعبارتند از: سلسله مراتب اجتماعی در ایران، سنت و مدرنیته، هویت ملی ایرانیان، روابط زراعی در ایران و رهبری کاریزماتیک و حکومت تئوکراتیک (دین‌سالار) در ایران.
روش تحلیل احمد اشرف روش تحلیل تاریخیست. وی برآن است تا با تحلیل داده‌های مربوط به عادات، رسوم، سنت‌ها و چگونگی تاریخ ایران، درک بیشتری از پایگاه اجتماعی انقلاب اسلامی بدست آورد. وی اتحاد تاریخی علما و بازاریان در دو نهاد تمدنی مسجد و بازار پایگاه اجتماعی انقلاب اسلامی ایران می‌داند.در ادامه به ذکر اهم محورهای مقاله دکتر احمد اشرف میپردازیم.
در صدر اسلام جامعه مکه «زادگاه اسلام» پایگاه مذهبی و تجاری آن زمان بوده است. نقشی که کماکان نیز برعهده دارد. این نقش تجاری بازگانان بسیاری را به مکه رهنمون می‌ساخت. خدیجه نخستین بانوی پیامبر اسلام خود یک تاجر بود و محمد(صلی الله علیه وآله) به «الامین» در مکه مشهور بود. این لقبی بود که بازاریان و بازرگانان مکه به دلیل صدق امانت به وی اعطاکرده بودند. در مفاهیم دین اسلام این هنجارهای دنیوی رنگ الوهی پیدا می‌کند و حتی روابط متقابل میان انسان و خدا نیز به نوعی تجارت تشبیه می‌شود و خداوند تاجر ایده آل مطرح می‌گردد. او تمام جهان را درحساب خود آورده است و هیچ چیزی از شمارش وی جا نمی‌ماند. شخصیت یک بازاری مشابه خصوصیات خداوند است. شخصیت یک بازاری، معقول، محاسبه‌گر و در عین حال مذهبیست. لمبتون اشاره می‌کند «نگرش ضد زاهدانه اسلام به رشد تجارت میان مسلمین کمک شایانی نمود.» (1962:121) این نقش والای تجار در جامعه ایران پس از اسلام نیز ادامه پیدا کرد.
بازار در جامعه ایرانی نقش شبکه توزیع در اقتصاد جامعه را به عهده داشته است. بازار تهران، اصفهان، کاشان، کرمان، تبریز یزد، قزوین، شیراز و کرمانشاه ازفعالترین بازارهای ایرانی به حساب می‌آمده است. با ورود امواج مدرنیسم به جامعه ایرانی، برخی از بازارهای شهرها از رونق افتاده و برخی هم چون بازار تهران به بازسازی موقعیت خود در اقتصاد جامعه پرداختند. مسجد به عنوان مهمترین مرکز حضور دینی مردم، همواره نقش مهمی را درارتباط با بازار ایفاکرده است. در تاریخ معاصر ایران اتحاد این دو نهاد عامل اصلی ایجاد جنبش‌های اعتراضی در شورش تنباکو1270، انقلاب مشروطه1285، جنبش ضد جمهوری خواهی 1303، ملی شدن صنعت نفت1329، شورش شهری(قیام15خرداد) و در نهایت انقلاب اسلامی1357 می‌باشد.
اتحاد علما و بازاریان در ایران قدرت خود را از راه‌های مختلف و به دلایل گوناگون بدست آورده است. بازاریان به طور سنتی با علمای مستقل شیعی مرواده داشتند. علمای شیعه در دوران قاجار و پهلوی به دو دسته مستقل از دولت و وابسته به آن تقسیم می‌شود. علمای مستقل از دولت همواره رابطه خوبی با بازار داشتند و حضور در نمازهای روزانه ظهر و عصر و مغرب و عشا و هم چنین حضور در هیئات (هفتگی، دوماهانه و یا ماهانه) و تعزیه عزاداری امامان شیعه از ویژگی‌های بارز این ارتباط است. گرایش‌های مذهبی و سنتی بازاریان در روابط خوب با علمی مستقل و پرداخت مالیات‌های دینی، کمک به صندق‌های خیریه حمایت مالی از مدارس علمیه و تأمین بودجه گروه‌های انقلابی، انتشار و توزیع روزنامه‌ها، جزوه‌ها و راه اندازی تعاونی‌های انقلابی مذکور متبلور است. درعین حال علما نیز در برهه‌های حساس از حمایت بازار دریغ نورزیدند. روابط اجتماعی و ایدئولوژیک علم و بازاریان در حمایت مالی از مدارس علمیه و مساجد به عنوان نماد این اتحاد است.
یکی از نمونه‌های همکاری بازار و روحانیت پیش از انقلاب اسلامی شورش شهری1342 می‌باشد که از بازار سبزی تهران آغاز و به دانشگاه تهران خاتمه یافت. علت اصلی مخالفت علما دنیوی شدن ساختار دولت و نوسازی آن در قالب دولت ضد دینی در حکومت پهلوی بود. علما برای کسب قدرت سیاسی نیاز به حمایت جمعی بازاریان داشتند. اعلامیه (امام) خمینی در واقعه15خرداد حکایت از حمایت از تظلم خواهی بازاریان در برابر دولت پهلوی دارد. در این شورش تجار ایرانی با احساسات قوی مذهبی به میدان آمدند و نقش زیادی ایفا نمود. یکی از دلایل حرکت بازاریان علیه دولت پهلوی کسب امتیازات از دست رفته بود. امتیازاتی که دولت پهلوی با واردات بی رویه (آگاهانه و بعضا آگاهانه) و ایجاد اتاق‌های اصناف سعی بر بازپسگیری آن از بازریان داشت. بازار تهران، تبریز، اصفهان، شیراز، قم، یزد و اهواز به مناسبت چهلم کشتار19دی قم تعطیل شد. این تعطیلی‌های فلج کننده بازار به عنوان یک عمل اعتراضی نهادینه حامل پیام مهم اعتراضی برای دولت بود. این حرکت در5ژوئن1978 به مناسبت سالگرد شورش 1963 و16اکتبر1978 به مناسبت چهلم کشته شدگان جمعه سیاه تکرار شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی حقوق بازاریان در بوروکراسی دولتی محترم شمرده شد. وی براین باور است که انقلاب اسلامی برای بسیاری از بازاریان عدالت اجتماعی، برابری اسلامی و اثبات توانمندی خود دربرابر دولت به بار آورد. عملکرد علما در کودتای محمد علی شاه علیه مجلس در1907، جنبش ضد جمهوری خواه و مقابله با جمهوری رضاخانی در1920، کودتای 1953 علیه مصدق و شورش‌های شهری1963(15خرداد) بیان‌گر تحرک علما درجهت بازپس گیری امتیازات از دست رفته و احیای اسلام سیاسی و ایجاد یک امپراتوری اسلامی همزمان با افول ناسیونالیسم لیبرال (به‌ویژه پس از سقوط مصدق) می‌باشد. از1953 تا1979 برای اولین بار روشنفکران متعهد به گفتمان مبارز و سبک سیاسی (امام) خمینی جذب شده و ضلع سوم اتحاد (مسجد، بازار و دانشگاه) را تشکیل می‌دهند.
احمد اشرف دلایل اصلی مخالفت بازاریان را با حکومت پهلوی بدین شرح می‌داند:1.تبدیل شدن زمین داران بزرگ به خرده بورژوا (بورژوازی وابسته) طی انقلاب سفید 2.افزایش خودسرانه قوانین مالیاتی ومیزان آن 3.ایجاد تعاونی‌های روستایی و شهری برای تضعیف بازار 4.تعیین خودسرانه قیمت کالا واجناس 5.راه اندازی فرمایشی انجمن اصناف و شورای عالی اصناف جهت کنترل بازاریان 6.راه اندازی انجمن حمایت از مصرف کنندگان 7.تآسیس دادگاه ویژه اصناف 8. راه اندازی نظام نظارت و بازرسی مردمی و تحقیر بازاریان.
در مجلس اول پس از مشروطه35درصد نمایندگان از بازاریان،29درصد علما بوده‌اند اما در اولین مجلس پس از انقلاب اسلامی15درصد از نمایندگان روشنفکران،50درصد علما و تنها دو درصد را بازاریان تشکیل دادند. این آمار نشانگر افزایش میزان مشارکت روحانیان و روشنفکران در انقلاب اسلامی است.
نقد و نتیجه‌گیری:
احمد اشرف در تبیین تاریخی از انقلاب اسلامی ایران تحلیلی ساختارگرا دارد وی سعی می‌کند ارتباط عوامل انسانی موفقیت انقلاب را در پایگاه طبقاتی آن‌ها جستجو کند. در این نوع تحلیل تمامی اقشار شرکت کننده با توجه به منافع طبقه خود وارد انقلاب شده و از آن حمایت کرده‌اند. این دید طبقاتی مانع از آن شده است که وی بتواند نقش کارگزارن انقلاب را بدون درنظر گرفتن طبقه اجتماعی آنان بررسی کند. از نظر احمد اشرف اگر بازاریان از انقلاب اسلامی حمایت کرده‌اند بدلیل تلاش برای احیای امتیازات طبقاتی سلب شده خود در دوران پهلوی بوده است. در این نوع نگرش امکان ندارد کسی به خاطر تعلقات مذهبی و عقاید آیینی خود دست به تحرکات سیاسی زند..
اتحاد بازار و مساجد پس از انقلاب اسلامی به خصوص در دروان جنگ هشت ساله ادامه پیدا کرد. مساجد و بازار با تقدیم شهدای بسیاری از تمام صنوف بازاری ومسجدی به انقلاب تعلقات والای مذهبی خود را نشان دادند. این همکاری پس از وقوع انقلاب بوده ونمیتوان ادعا کرد این اقدامات برای کسب امتیازات گذشته از طریق ابزار انقلاب صورت گرفته است.
هم چنین باید اشاره کرد در این مقاله نقش سایر اقشار در پیروزی انقلاب اسلامی نادیده انگاشته شده و فقط به نقش روحانیت و تجار اشاره شده است. اگر منطق سودانگاری احمداشرف را بپذیریم برای شرکت معلمان، کارگران، روستاییان و... نیز باید یک دلیل اقتصادی جستجو نمود.
نظریات متأخر معرفت شناسی همچون سازه انگاری برای تحلیل ماهیت انقلاب اسلامی مناسب‌تر به نظر می‌رسد. بر اساس این نظریه می‌توان انقلاب اسلامی را ناشی از تعاملات بین الاذهانی و مبادلات فرهنگی درون جامعه ایرانی دانست. این معانی بین الاذهانی و تعاملات ناشی از آن دارای حداقل تأثیر از منافع مادیست. تحلیل شرایط و عملکرد انقلابیان ایرانی با معیارها و ملاک‌های مادی و منفعت جویانه دور از صواب بوده و تبیین کننده ماهیت آن نمی‌باشد.

Title: Bazaar-Mosque Alliance: The Social Basis of Revolts and Revolutions
Author(s): Ahmad AshrafReviewed work(s):Source: International Journal of Politics, Culture, and Society, Vol. 1, No. 4 (Summer, 1988),pp. 538-567Published by: SpringerStable
URL: http://www.jstor.org/stable/20006873