کمتر یا بیشتر؛ مسئله این نیست!

تا صحبت از ازدیاد جمعیت می شود همه می گویند شرایط زندگی این روزها اجازه این کار را نمی دهد و همه اشاره ها به دولت برمی گردد که آنها شرایط را مهیا نکرده اند و امروز حرف از افزایش جمعیت می زنند. این درست است که شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه در فراهم شدن زمینه مساعد جهت افزایش جمعیت بسیار تاثیر گذار است اما می توان از زاویه ای دیگر نیز به راهکار های حل این معضلات نگریست و آن تغییر سبک زندگی و بهینه کردن آن بر اساس سبک زندگی اسلامی است.

اگر کمی دقیق تر و موشکافانه تر به این قضیه بنگریم متوجه می شویم که معضل اصلی ما چه در ازدواج ها و چه در مسئله فرزند آوری سبک زندگی نادرستی است که دشمن بسیار هدفمند و برنامه ریزی شده از سالها پیش روی آن کار کرده است و ما نیز ناآگاهانه آن سبک را پذیرفته ایم و بر اساس آن زندگی می کنیم.

یکی از زوایای این نوع سبک زندگی نوع مدیریت اقتصادی درون خانواده است. زندگی خانواده ها اگر بر اساس ساختارهای اسلامی مدیریت شود و پارامتر های اقتصادی مطرح شده در اسلام در آنها لحاظ شود ، بسیاری از معضلات اقتصادی درون خانوادگی حل خواهد گشت . در واقع ما با لحاظ کردن شیوه های اسلامی در مدیریت اقتصادی درون خانواده هامان می توانیم اقتصاد مقاومتی را در سطح جامعه کوچک خانواده پیاده کنیم. بدین صورت که تنظیم شرایط مالی در خانواده ها به گونه ای باشد که تاثیر پذیری کمتری از شرایط اقتصادی جامعه داشته باشند.

از جمله پارامتر های اقتصادی –اسلامی که باید در خانواده ها پیاده شود تا سبک زندگی آنها به شیوه صحیح اسلامی مدیریت شود و اقتصاد آنها مقاومتی گردد، می توان به کسب مال حلال، قناعت ، عدم اسراف ، دوری از تجمل گرایی و پرداخت صدقات واجب و مستحب اشاره کرد. اگر فقط همین شاخص ها در زندگی ما به نحو صحیح و مطابق آنچه در اسلام گفته شده رعایت شود تغییرات بسیاری در وضعیت اقتصادی درون خانواده را شاهد خواهیم بود.

کسب حلال

در دین اسلام کسب حلال واجب است و اگر کسب حلال نباشد حتی اگر رشد ظاهری پیدا کند بی برکت می شود.مسئله ای که این روزها کمتر به آن توجه می شود که مهمتر از بدست آوردن مال کثیر برکت مال است که با کسب حرام از بین میرود.

- رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد:  "طَلَبُ الْحَلالِ فَريضَةٌ عَلي كُلِ مُسْلِمٍ وَ مِسْلِمَةٌ" سعي و تلاش در جهت به دست آوردن درآمد حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است. (بحار النوار،ج 100، ص 9)

- امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: "من لم یستحی مِن طلبِ المعاش خَفَّت مؤونَتُهُ وَرُخیَ باله و نُعِّمَ عِیالُهُ" كسی كه از طلب حلال شرم نكند، بارش سبك، سختی هایش آسان و خانواده اش در رفاه قرار می گیرند . (بحار الانوار، ج 67، ص 313)

- امام علي عليه السلام مي فرمايد: " اِنَّ الْحَرامَ لَا يَنْمِي و اِنْ نَمَي لَمْ يُبَارَك فِيهِ"  مال حرام رشد نمي كند و اگر رشدي هم داشته باشد، در آن بركتي نخواهد بود.(کافی، جلد 5، ص125)

پس اگر کسبمان حلال باشد مالمان برکت پیدا می کند.

قناعت

قناعت از نظر لغوی به معنای اکتفا کردن به اندک از آنچه مورد نیاز انسان است ودر اصطلاح شرعی صفتی است که با تکرار و تمرین در انسان بصورت ملکه ای درمی آید که باعث خشنودی و راضی شدن به چیز کم و نگه داشتن نفس از زیاده خواهی می شود.  خداوند حد و حدود هر چیزی را در مصرف شخص معین کرده است. باید توجه داشت که بیشتر از آن حدی که معین شده و بیشتر از حد لزوم صرف و خرج نشود(. مفردات راغب، کتاب قاف، ص۴۱۳.   ) 

اگر ما در زندگی خود قناعت پیشه کنیم و بسیاری از زیاده خواهی ها و تجملات و چشم و هم چشمی ها را کاهش دهیم قدم موثری در جهت بهبود وضعیت اقتصادی خانواده برداشته ایم.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:" القناعهُ راسِ الغِنی" قناعت راس بی نیازی و ثروت است.( میزان الحکمه ص ۲۸۱ – ۲۰۸)

اگر قناعت کردن در خانواده ها به عنوان یک اصل حاکم شود بسیاری از نیاز های غیر ضروری از دوش خانواده برداشته می شود.

اسراف

اسراف هرگونه تجاوز از حدّ اعتدال و گرایش به افراط یا تفریط را در برمی‌گیرد با صرف مال در موارد ناشایست، اسراف مصداق پیدا می‌کند. (عوائد الایام، ص۶۳۵)

در آيه 31 سوره اعراف چنين آمده است: كُلُوا وَ اِشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا؛ نهي در «لاتسرفوا» مطلق است بنابراين موارد ذيل را شامل مي‏شود: الف) دور ريختن غذا و استفاده صحيح نكردن از آن؛ ب ) پرخوري و بيش از حد نياز خوردن؛ ج ) اسراف در خوردن از الوان مختلف خوردني‏ها و آشاميدني‏ها؛ يعني، هر چه را انسان هوس كرد بلا درنگ سراغ آن برود. از نبي اكرم(ص) نقل شده كه مي‏فرمايد: انّ من الاسراف ان تأكل كل ما اشتهيت‏؛ از موارد اسراف اين است كه هر چيزي را هوس كردي بخوري». د ) اسراف در كيفيت؛ بدين معني كه وقتي غذاي مورد نياز بدن با هزينه كمتري تأمين مي‏شود به قدري كيفيتش را بالا ببرند كه چندين برابر هزينه پيدا كند؛ قهراً اين هم اسراف خواهد بود. آيا سفره‏هاي رنگيني كه برخی مردم برپا ميكنند با آن هزينه‏هاي سرسام‏آور اسراف نيست؟

امام صادق علیه السلام فرمودند: "لِلمُسرِفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: يَشتَرى ما لَيسَ لَهُ وَ يَلبِسُ ما لَيسَ لَهُ و َيَاكُلُ ما لَيسَ لَهُ"

اسراف كننده سه نشانه دارد: آنچه در شأنش نيست خريدارى مى‏ كند، آنچه در شأنش نيست مى‏ پوشد و آنچه در شأنش نيست مى‏ خورد.

(خصال ص 121 ، ح 113 -تفسير نورالثقلين ج1، ص772، ح 313 )

از مصادیق اسراف

 "مَنْ أَعْطَى فِی غَیْرِ حَقٍّ فَقَدْ أَسْرَفَ"(بحارالأنوار، ج‏66، ص‏261) كسی كه در غیر حق پول خرج كند اسراف كرده است. پس هر كسی كه در راه حق نباشد و باطل باشد اسراف است. مثلاً برای چیزهای تزئینی، مد، دكور، هوس، باطل پول بدهد.

"إِنَّمَا السَّرَفُ أَنْ تَجْعَلَ ثَوْبَ صَوْنِكَ ثَوْبَ بِذْلَتِكَ"(كافى، ج‏6، ص‏441) اگر لباس مهمانی را در خانه بپوشید، اسراف است. البته خانم ها به این حدیث عمل می‌كنند و لباسهای خوبشان را برای میهمانی می‌گذارند و برای شوهرشان نمی‌پوشند. اگر با لباس نو روی خاك بنشینید اسراف است.

 "إِنَّمَا السَّرَفُ أَنْ تَجْعَلَ ثَوْبَ صَوْنِكَ ثَوْبَ بِذْلَتِكَ" یعنی لباس میهمانی را لباس كار و خانه قرار بدهی. اگر كسی در خانه با كفش شبرو راه برود اسراف است. و یا با كفش روی قالی راه برود.

"إِنَّ لِلسَّخَاءِ مِقْدَاراً فَإِنْ زَادَ عَلَیْهِ فَهُوَ سَرَفٌ" (أعلام‏الدین، ص‏313) یعنی سخاوت مقداری دارد و بیش از آن مقدار اسراف است.

"أَدْنَى الْإِسْرَافِ هِرَاقَةُ فَضْلِ الْإِنَاءِ وَ ابْتِذَالُ ثَوْبِ الصَّوْنِ وَ إِلْقَاءُ النَّوَى"(كافى، ج‏6، ص‏460) اگر كسی آب بخورد و باقی مانده آبش را بیرون بریزد، اسراف است یا خرما بخورد و هسته آن را دور بریزد.

"إن من السرف أن تأكل كلما اشتهیت"(مجموعةورام، ج‏2، ص‏229) اینكه انسان به هر چیزی رسید بخورد و چیزی هم می‌خورد كه دیگری راخنثی نماید. مثلاً خرما و هندوانه، سپس چایی نبات و كاهو سكنجبین، كه در گرمی و سردی متضاد هم هستند تا گرمی وسردی‌اش نكند. اگر انسان هر چیزی خورد اسراف است.

 اگر اصل ترک اسراف در زندگی حاکم شود بسیاری از هزینه ها مانند هزینه آب و برق و گاز و هزینه خرید مواد غذایی و پوشاک کاهش پیدا می کند.

صدقات

در اسلام سفارش بسیاری بر پرداخت صدقات شده است. برخی صدقات مانند خمس و زکات واجب و برخی مستحب هستند. پرداخت این صدقات اعم از واجب و مستحب اثرات بسیاری بر وضعیت اقتصادی خانواده دارد. قرآن كريم موضوع صدقه را به شكلى بسيار زيبا و قشنگ و بى نظير طراحى كرده و توضيح مى دهد، و نقش آن را در زندگى انسان بيان مى كند كه درس ‍ جالبى است :

«مَثَل الّذين يُنفقون اءموالَهم فى سبيل اللّه كمثل حبّة اءنبتت سبع سنابل فى كلّ سنبلة مائة حبّة و اللّه يضاعف لمن يشاء و اللّه واسع عليم(261 بقره) وصف [بخشش ] كسانى كه دارايى هاى خود را در راه خدا هزينه مى كنند، بسان وصف دانه اى است كه هفت خوشه رويانيده ، و در هر خوشه اى يك صد دانه است ؛ و خدا براى هر كس بخواهد، [آن را] چند برابر مى سازد، و خدا گشايشمند و داناست

 الّذين ينفقون اءموالهم فى سبيل اللّه ثمّ لا يتبعون ما اءنفقوا منّا و لا اءذىً لهم اءجرهم عند ربّهم و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون(262 بقره). كسانى كه دارايى هاى خويش را در راه خدا هزينه مى كنند، آن گاه از پى آنچه هزينه نموده اند، نه منّتى مى نهند و نه آزارى مى رسانند، پاداششان نزد پروردگارشان براى آنان [محفوظ] است ؛ و آنان نه بيمى خواهند داشت و نه اندوهگين مى شوند.

اثرات پرداخت صدقه

امام علی (علیه السلام) فرمود: "با صدقه دادن، روزی را فرود آورید." (نهج البلاغه، ح 7196)

"الْبِرُّ وَ الصَّدَقَةُ يَنْفِيَانِ الْفَقْرَ" نيکي کردن و صدقه دادن فقر را از بين مي برد.( من لايحضره الفقيه، ج2، ص66)

صدقات موجب افزایش روزی و از بین رفتن فقر می شود.

همانطور که ملاحظه می کنید چهار عنصر : قناعت ، ترک اسراف ، مال حلال و صدقات ستونهای اقتصادی خانواده را بسیار مستحکم میکند و به گونه ای آن را انعطاف پذیر می سازد که کمتر تحت تاثیر شرایط اقتصادی جامعه قرار می گیرد. این ساختار پویایی لازم برای مقاومت در برابر هر شرایط اقتصادی را داراست.

لذا اگر به کلام خداوند از عمق جان ایمان بیاوریم که : إِنَّ رَبَّكَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاء وَیَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِیرًا بَصِیرًا ؛ با توکل بر خدا و زندگی به سبک اسلامی خواهیم توانست از بسیاری از مشکلات اقتصادی امروز عبور کرده و خود با اصلاح ساختار های درونی خانواده و حاکم کردن این ساختارها بر زندگی فرزندانمان بر مشکلات فائق آئیم.

به بیان دیگر، ریشه مشکلات اقتصادی در تعداد نفرات خانواده نیست بلکه در نوع نگاه خانواده به مقوله اقتصاد نهفته است. خانواده ای که برای حفظ ظاهر یا چشم و هم چشمی هزینه های گزافی را بابت امور غیر ضروری بر خود تحمیل می کند، یا با اسراف سرمایه های خود را از بین می برد و همواره به بالاتر از خود نگاه می کند، طبیعتا به صورت مداوم با محدودیت های اقتصادی دست و پنجه نرم می نماید. چنین خانواده ای که درگیر محاسبات مادی است، با یک حساب سرانگشتی به این نتیجه می رسد که افزایش تعداد فرزندان یعنی محدودیت بیشتر در تصرف منابع، در یک چنین خانواده ای همه اعضا برای کسب منابع بیشتر در تلاشند و خانه عملا به یک بنگاه اقتصادی مبدل می شود.

با اصلاح نگرش خانواده به مسائل اقتصادی و حذف اسراف و تبذیر و هزینه های غیر لازم و جایگزین کردن راهکارهای اقتصادی اسلام در خانواده، بخش اعظمی از مشکلات اقتصادی خانواده ها رفع خواهد شد که این خود به نوعی بزرگترین مانع روانی فرزندآوری را در جامعه ما از میان خواهد برداشت.